De Graafschap in de Middeleeuwen

Search

De opkomst van de graven van Hamaland

Chamavenland

Nederrijnse gebied in de vijfde eeuw.

Voordat er sprake is van een graafschap Gelre of zelfs heren van Zutphen bestaat er in de Karolingische tijd een groot uitgestrekt graafschap in Oost-Nederland: Hamaland.
Het gebied is vernoemd naar de Germaanse volksstam Hamaven, maar omdat de Romeinen de ‘H’ aan het begin van een woord niet uit kunnen spreken wordt het volk door hen opgetekend als ‘Chamaven’.

De Chamaven bevolken de eerste vier eeuwen van onze jaartelling in betrekkelijke rust het gebied ten westen van de IJsselvallei tot en met het westelijke deel van het huidige Munsterland. In de vijfde eeuw worden zij langzamerhand vanuit het zuiden teruggedrongen door de Franken. Na de vijfde eeuw gaat het Munsterland verloren aan de oprukkende Saksen. Daarna wordt het gebied door de Franken en Saksen betwist tot Karel I ‘de Grote’ Ψ in 763 de Saksen verslaat.
Hamaland wordt opgenomen in het grote Karolingische rijk en zoals gebruikelijk wordt het te besturen gebied een graafschap. Dit graafschap wordt vernoemd naar de oorspronkelijke bewoners: Hamaland. Het gebied wordt bestuurd door het machtige Saksische geslacht der Meginhardi, waarvan enkelen zowel als graaf als als hertog optreden.

Erfgenamen van Zwentibold

De macht van de Meginhardi is voornamelijk gestoeld op de eigen goederen in de Liemers en koningsgoed in leen langs de IJssel. De bezittingen in Deventer en Zutphen zijn oorspronkelijk koningsgoed, mogelijk deels afkomstig uit de erfenis van Zwentibold Ψ, de laatste koning van Lotharingen. Door Zwentibolds huwelijk met Oda van Saksen Ψ is deze erfenis bij haar terecht gekomen. Na de moord op haar man is Oda hertrouwd met Gerhard I van Metzgouw Ψ. Onder hun nazaten bevinden zich de familie van Verdun.

Erfgenamen van Ringelheim

Daarnaast zijn er bezittingen langs de kust. Dit deel van de Meginhardinger bezittingen stamt uit het koninklijke leen van Godfried II ‘de Deen’ Ψ. Godfried II is getrouwd met een Gisela Ψ, dochter van Lothar II Ψ, koning van Lotharingen. Na de succesvolle aanslag op Godfried II krijgt Eberhard I ‘de Saks’ Ψ, graaf van Hamaland, een deel van Godfried II’s koninklijke lenen, die vervolgens in leenbezit van de Meginhardi blijven.
Het recht op deze goederen wordt versterkt door Eberhard II Ψ zijn huwelijk met Amalrada Ψ, kleindochter van Godfried II ‘de Deen’. Amalrada is namelijk een van de vele dochters uit het huwelijk van Reginhild Ψ met Diederik van Ringelheim Ψ. Zo delen de Meginhardi mee in deze karolingische erfenis.

De grootgouw Hamaland

Gouwindeling van het Nederrijnse gebied in de negende eeuw (klik op de kaart voor een grotere afbeelding (207 kB).

De allodia van de Meginhardizullen voornamelijk in Hamaland hebben gelegen. Hamaland strekt zich uit van de linkeroever van de IJssel (oostelijk van Leuvenheim tot Empe), Deventer, Zevenaar naar het zuiden tot Elten en de omgeving van Emmerik. Noordwaarts rechts van de Rijn en de IJssel tot Olst en westelijk via Weggestapelen (tegenwoordig Dijkerhoek bij Holten) naar Westerflier (bij Diepenheim). Ook in andere gouwen, bijvoorbeeld in de Betuwe en Naardinkland, bezitten de Meginhardi goederen.
De ‘grootgouw’ Hamaland bestaat uit de pagi (nederzettingsgebieden) Leomeriche (Liemers), Swifterbant (aan weerszijden van de IJsselmonding in het Almere) en Hisloa (Isloa of IJsselgouw) en de gouwen Salland en Drenthe. Mogelijk behoort een deel van het westelijk Munsterland ook tot dit gebied.
Tot hoe ver de grens oostelijk reikt is niet precies duidelijk. Echter uit het verdrag van Meersen blijkt dat Hamaland in 870 grenst aan Teisterbant, Betuwe en Hattuarië. Over de Veluwe schijnt niet veel twijfel te bestaan, deze hoort bij Hamaland, of echter Flethite vanaf het begin ook tot Hamaland behoort is onduidelijk.
Alle genoemde gouwen vormen vanaf het begin waarschijnlijk geen aparte grafelijke jurisdicties. Mogelijk worden zij later afgesplitst van een groter geheel.
Mogelijk vormen op de bijgaande kaart Hamaland (rood) en Salland (blauw) in het begin samen de pagus Hisloa, omdat zowel de streek rond Wichmond als later Salland Isloa worden genoemd.
Het bestuurscentrum van Hamaland ligt in het centraal gelegen Deventer. Hier is de koninklijke munt gevestigd en de graven van Hamaland zullen hier het koninklijke muntrecht uitbaten.

Verdediging van Hamaland

Hamaland in de negende eeuw.

Ringburgen als die op de Heimenberg bij Rhenen, de Hunneschans bij het Uddelermeer, Zutphen, de Duno bij Doorwerth en de bekendste, Opladen (tegenwoordig Montferland bij Zeddam) zijn de militaire steunpunten van het Hamaland.
Zij worden opgericht als verdediging tegen de invallen van de Noormannen. In tijden van nood kan de plaatselijke bevolking de burg betrekken en daar bescherming krijgen, totdat de aanval voorbij is.

Graven van stand

Het graafschap wordt vanaf de tijd van Karel I ‘de Grote’ tot Hendrik II Ψ vrijwel continue door dezelfde familie bestuurd. Een periode van ruim 200 jaar!
Enkele bekende graven zijn Eberhard I ‘de Saks’ en Wichman (IV) Ψ. Aan de continuiteit komt een eind wanneer de oudste zoon Ψ van Adela Ψ, dochter van Wichman (IV) wordt vermoord en er geen opvolgers meer zijn. De opstand van Adela en Balderik tegen het rijksgezag geven Hendrik II een goede reden het machtscomplex volledig af te breken en de rijkskerk van Utrecht te versterken. Daarbij kan kerk noch keizer voorbij aan de rechtmatige erfgenamen.

Literatuur

  1. De Lymers en hare havezaten, Mr. R.J.K.M. de Nerêe tot Babberich,
    In: Bijdragen en Mededelingen Vereniging Gelre, deel XX,
    S. Gouda Quint, Arnhem, 1917.
  2. Het Graafschap Hamaland en de Brunharingen, Prof. Mr. R. Fruin,
    De Nederlandsche Leeuw, Jaargang XLVIII, nr. 6, kolom 163-168 , juni 1930.
  3. Aantekeningen betreffende de kerk en den hof van der Utrechtse St. Paulusabdij te Rheden, J.M. van Winter,
    In: Bijdragen en Mededelingen Vereniging Gelre, deel LIII,
    N.V. Drukkerij G.J. Thieme, Nijmegen, 1953.
  4. Adelas Kampf um Elten, F.W. Oediger,
    In: Annalen des Historischen Vereins für den Niederrhein,
    Verlag L. Schwann, Dusseldorf, 1954.
  5. Geschiedenis van Gelderland van de vroegste tijden tot het einde der Middeleeuwen, Dr. W. Jappe Alberts,
    N.V. Martinus Nijhoff’s Boekhandel en Uitgeversmaatschappij, ‘s-Gravenhage, 1966.
  6. Die Geschichte des Hamalandes, Anna Wirtz,
    In: Annalen des Historischen Vereins für den Niederrhein,
    Verlag L. Schwann, Dusseldorf, 1971.
  7. Die Hamaländer Grafen als Angehörige der Reichsaristokratie im 10. Jahrhundert, J.M. van Winter,
    In: Rheinische Vierteljahrsblätter, jaargang 44,
    Ludwig Röhrscheid Verlag, Bonn, 1980.
  8. Europäische Stammtafeln Neue Folge, Band VIII, Detlev Schwennicke,
    Verlag von J.A. Stargadt, Frankfurt,1980
  9. De staatsinstellingen in de Karolingische tijd, F.L. Gaashof en G. Berings,
    In: Algemene geschiedenis der Nederlanden – Deel 1 Middeleeuwen,
    Unieboek B.V., Bussum, 1981.
  10. Königtum und adelige Herrschaftsbildung am Niederrhein im 9. Und 10. Jahrhundert, Egon Boshof,
    In: Klever Archiv – Schriftenreihe des Stadtarchives Kleve,
    Selbstverlag des Stadarchives Kleve, 1983.
  11. Pagus und Comitatus in Niederlothringen, Ulrich Nonn,
    Ludwig Röhrscheid Verlag, Bonn, 1983.
  12. Die Grafen von Hamaland und Zutphen, Ralf G. Jahn,
    Geldrischer Heimatkalender, vol. 1992, 1992.
  13. De St. Walburgiskerk te Zutphen, Aad Bastemeijer,
    Bijdragen en Mededelingen Vereniging Gelre, deel LXXXVIII,
    Walburg Druk BV, Zutphen, 1997.
  14. De nederzettingsontwikkeling van Zutphen voor het jaar 1000, M. Groothedde,
    In: De Sint-Walburgiskerk in Zutphen,
    Walburg Pers, Zutphen, 1999.
  15. Die Germanen – Legende und Wirklichkeit von A-Z, Hannsferdinand Döbler,
    Orbis Verlag, Munchen, 2000.
  16. Frieslands oudheid – Het rijk van de Friese koningen, opkomst en ondergang, H. Halbertsma
    Uitgeverij Matrijs, Utrecht, 2000.
  17. Het (palts)graafschap Zutphen en het Hamalandse gravenhuis, J.M. van Winter,
    In: Bijdragen en Mededelingen Vereniging Gelre, deel XCII,
    Walburg Druk BV, Zutphen, 2001.
  18. Machtsstrijd in Hamaland, Anton Kos,
    In: Jaarboek voor middeleeuwse geschiedenis 5,
    Uitgeverij Verloren BV, Hilversum, 2002.
  19. Sint Irmgard van Zutphen, Mohamed el-Fer,
    In: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland.
  20. Mittelalterliche Genealogie im Deutschen Reich bis zum Ende der Staufer, Karl-Heinz Schreiber.
  21. Genealogie der Franken, Karl-Heinz Schreiber.

Gegeven in den jair ons Heren, doen men screeff MCM ende XCVIII des Sonnendages voor Heilige Laurentius dach, dat was op ten negenden dach der maent van Augusti.