De Graafschap in de Middeleeuwen

Search

Eleonora van Wessex (1318-1355)

Gravin (vanaf 1339 hertogin) van Gelre en

gravin van Zutphen

Een roerige jeugd in Engeland

Klik hier voor grotere afbeelding van het zegel van Eleonora (71 KB, 300 dpi).

Eleonora Ψ, of Alianora, wordt geboren op 18 juni 1318 op kasteel Woodstock (bij Oxford) en wordt ook wel Eleonora van Woodstock genoemd. Zij is het derde kind en oudste dochter van koning Edward II van Engeland Ψ en Isabella van Frankrijk Ψ. Als zij opgroeit, verkeert Engeland in een diepe crisis. Het is het tijdperk van William Wallace en Robert Bruce die het in Schotland de Engelse kroon moeilijk maken.

In maart 1325 vertrekt haar moeder Isabella naar Frankrijk en neemt haar oudste zoon Edward III Ψ mee. Eleonora en haar zusje Johanna Ψ blijven achter en staan in Bristol onder toezicht van een vertrouweling van Edward II.
Vanuit Frankrijk bereidt Isabella een invasie voor samen met de graaf van Holland en haar minnaar Roger Mortimer. In oktober 1326 grijpen ze de macht in Engeland. Edward III wordt als wettige koning geïnstalleerd.

Politieke huwelijkskandidaten

Als Eleonora tien jaar oud is, komt ze onder toezicht van haar schoonzuster koningin Philippa van Henegouwen te staan. De roerige tijd is nog niet voorbij, want in 1327 wordt haar vader Edward II vermoord en in 1330 wordt haar moeder Isabelle als regentes afgezet. Roger Mortimer wordt hierbij onthoofd. Haar broer Edward III neemt de macht in eigen handen. Als Eleonora twaalf wordt, geeft Edward III een groot feest, want nu is zij volwassen. Ze krijgt haar eigen hofhouding en is nu een huwbare prinses.
Edward II had haar toen ze zes jaar was al voorbestemd om met de troonopvolger in Castilië te trouwen als onderdeel van een dubbelhuwelijk. Edward III zou dan in dit arrangement met een Castiliaanse prinses trouwen. De partijen kunnen het niet eens worden en Edward II besluit dat zij in plaats daarvan met de dauphin (Franse troonopvolger) moet trouwen. Als dit eveneens niet lukt, is de infante (troonopvolger van Aragon) het volgende doel. Ook dit ketst af.

Uitgehuwd aan Reinald II

Na deze drie mislukte onderhandelingen met adel van koninklijke hoogte komt er een graaf in beeld. Reinald II van Gelre, op dat moment twee jaar weduwnaar en nog zonder troonopvolger, wordt door de graaf van Holland en de Duitse koning naar voren geschoven. Reinald II is dan veertig jaar oud en moet flink betalen voor de Engelse prinses.
In 1331 trekken drie voorname Gelderse edelen, de heren Van Kuyc, Van Heeswijk en Van Mierlar, naar het Engelse hof om voor hun graaf de hand van Eleonora te vragen. De naam van de Gelderse graaf heeft inmiddels zo’n goede klank dat Edward III met vreugde instemt. Hij kan een politieke bondgenoot ten noorden van Frankrijk wel gebruiken. Als het huwelijk bij volmacht wordt voltrokken belooft de koning in het huwelijkscontract vrije overtocht, een geheel ameublement voor haar woning en 10.000 pond sterling. Graaf Reinald II verzekert haar een jaarlijks inkomen van 14.000 Vlaamse ponden uit de belastingen van de Veluwe, om haar staat als gravin op te houden, plus een weduwegoed mocht hij voor haar komen te overlijden. Hoge bedragen, aanzienlijk meer dan gebruikelijk in Gelderse kringen. Verder wordt bepaald dat de vier dochters uit Reinald II zijn eerdere huwelijk bij erfopvolging worden gepasseerd door Eleonora’s kinderen. Een sterk staaltje huwelijkspolitiek.
Als alles geregeld is, komt Eleonora van alle gemakken voorzien van Engeland naar Gelre in een statiewagen, voorzien van de wapens van Engeland en Gelre en voortgetrokken door vijf paarden. Op 5 mei 1332 steekt zij vanuit Dover over. Zij zal nooit meer in Engeland terugkomen. Na een tocht van vele dagen komt ze op 17 mei in Nijmegen aan. Voor de bruiloft neemt Reinald II nog even deel aan de oorlog van Philips VI van Frankrijk tegen Brabant. Net op tijd is hij terug voor de bruiloft.

Een grote bruiloft

De bruiloft wordt op 22 mei 1332 met veel pracht en praal in Nijmegen in de Sint-Stevenskerk ingezegend door Jan van Diest, bisschop van Utrecht. Reinald II is nu een vermogend en belangrijk man en zijn bruid is niet minder belangrijk. Alle edelen uit Gelre en Zutphen zijn aanwezig. Zij kunnen het zich niet permitteren weg te blijven. Het feest dient tevens als bevestiging van Reinald II’s macht en rijkdom.
Ter ere van de jonge gravin, zij is als ze trouwt veertien jaar, wordt een groot steekspel gegeven. Een menigte zangers en speellieden zijn in Nijmegen aangekomen, die met hun luiten, vedels, tamboerijnen en trompetten het volk vermaken. Ook zijn er ‘kamerspelers’ (toneelspelers) die gebeurtenissen uit de bijbelse of wereldlijke geschiedenis naspelen. Dergelijke artiesten zijn nog nooit in Gelre geweest, zodat hun verschijning een enorme indruk op de bevolking moet hebben gemaakt. Het feest duurt enkele dagen. Na het feest neemt het paar intrek in het nieuwe kasteel Rosendael. Dit kasteel zal Eleonora’s favoriete verblijfplaats worden in Gelre.

Kasteel Rosendael in 1577 op een aquarel van Arnoldus Buchelius.

Echtgenoten

Over hun leven samen is zo goed als niets bekend. In achtergrond verschillen ze veel, de taal alleen al is een barrière. Al zullen beiden de voertalen aan het hof, Frans en Latijn, kunnen spreken. Onbekend is of Eleonora Gelders heeft geleerd. Ze zal in ieder geval wel enkele Engelse hofdames hebben gehad, waarmee ze in haar moedertaal kan spreken. Reinald II stuurt haar geregeld allerlei lekkernijen zoals zalm, kastanjes en peertjes en correspondeert regelmatig met haar. Ze blijken ondanks het leeftijdsverschil van 23 jaar wel met elkaar op te kunnen schieten.
Eleonora verblijdt Reinald II met twee zoontjes en troonopvolgers, Reinald III Ψ, geboren op 13 mei 1333, en Eduard Ψ, geboren op 12 maart 1336.

‘Oortuyters en snoode raadgevers’

Omstreeks 1343 is het huwelijksgeluk bekoeld, volgens het overgeleverde verhaal van de Duitse dominicaan Hendrik van Herford. Nederlandse bronnen doen er het zwijgen toe. Hendrik van Herford zal zijn informatie wel van zijn Nijmeegse confraters hebben gekregen. Niettemin…
‘Oortuyters en snoode raadgevers’ blazen de kersverse hertog in het oor dat zijn gemalin, die een hoogrode gelaatskleur heeft, is besmet met melaatsheid. Een ziekte die in de middeleeuwen zeer gevreesd wordt. Iedere stad heeft wel een gesticht buiten de poort, waar de zieken streng worden afgezonderd, of ze wonen afgezonderd in een aparte straat. In Zutphen is nog een Melatensteeg waar de laatste Zutphense leproos heeft gewoond. Slechts op bepaalde dagen mogen ze met een gele band om het hoofddeksel en een bedelnap en klep in de hand de stad in om giften te verzamelen.
Reinald II gelooft de praatjes en laat Eleonora aan haar lot over. Met deze verwijdering kan zij echter niet leven en ze besluit voor haar rechten op te komen.

De naakte waarheid

Eleonora woont met haar beide kinderen meestal op kasteel Rosendael dat ze bijna geheel nieuw laat opbouwen en verfraaien. Ze heeft hier een grote hofhouding. Ze lijdt er echter onder dat haar man haar links laat liggen door gemene roddels. Om te trachten een eind aan de verwijdering te maken gaat ze te voet, nadat ze lange tijd te Rosendael op haar man heeft gewacht, met haar twee kinderen naar Nijmegen. Ze weet dat Reinald II daar de voornaamste raden ter vergadering bijeen heeft geroepen. Met aan iedere hand een zoontje komt Eleonora plotsklaps de vergaderzaal van het Valkhof binnenvallen.
Bij haar binnenkomst beginnen de aanwezigen onrustig op hun stoel te schuiven. Heeft ze niet een besmettelijke ziekte? Ze willen protesteren, maar voordat ze een kik kunnen geven werpt Eleonora de mantel die haar omhult af en vervolgens haar fijne zijden onderkleed. De raden vallen stil, het is hun wel duidelijk geworden dat er geen ziekelijke vrouw voor hun neus staat, maar een vrouw in de bloei van haar leven. Zij is op dat moment ongeveer 25 jaar, ook voor middeleeuwse begrippen een jonge vrouw.

De voorspelling

Met blote boezem staat ze fier rechtop voor de hertog en zegt:

‘Mijn Heer, hier ben ick, deemoedelijk en vorderende, dat over ’t gebreck van mijn lichaam my aengestreden kennisgenoomen werde, en oogenschijn of ick eenigh quaed zeer ofte vuyligheyd op en onder de leeden hebbe, dan eer gaef en fris ben, gelijk een vrouw behoord te weesen. Die hier aen mijn zijd staen zijn onse kinderen, die van gestaltenis en zeeden hun vader niet en zijn te ontkennen. Zulke vruchten hadden wy buyten twijffel meer byeen verweckt, indien de klappers tusschen beyde niet waren gelopen. Daer sal een tijd koemen, dat Gelderland, ziende hare Vorsten met ons zaed uitgestorven, dese scheydinge sal betraenen.

Reinald II en zijn raden zijn diep getroffen. De blozende edelen weten zich met zo’n confronterende naaktheid geen raad. Zij durven niet naar Reinald II te kijken en nog minder naar zijn ontblote vrouw. Na deze affaire verzoent Reinald II zich met Eleonora. Blijkbaar kan hij haar moed wel waarderen. Op kasteel Rosendael wordt een groot verzoeningsfeest gegeven. Niet lang daarna sterft Reinald II op 12 oktober 1343.

Uitkomst van de voorspelling

Eleonora overleeft haar man twaalf jaar en treedt als regentes op voor Reinald III, totdat deze twaalf wordt. Na oktober 1344 treedt ze uit het openbare leven terug. Conform de afspraken ontvangt ze haar weduwegoed: de hertogelijke domeinen rond Elst en de gehele Veluwe. Zij noemt zich voortaan ‘vrouwe van Veluwe‘. In die hoedanigheid vaardigt ze oorkonden uit, stelt ze functionarissen aan en slaat ze haar eigen munten.
Zij zal met leedwezen de oorlogen tussen haar beide zoons hebben bekeken. Geldersen bevechten elkaar in een burgeroorlog en zullen nooit meer de rust kennen die het onder Reinald II heeft gekend. In 1349/50 slaat bovendien de pest toe in Gelre. Haar voorspelling wordt al te waar.

Geestelijke begunstiging

eleonora

Verschillende kloostergemeenschappen begiftigt zij met geschenken. Bovendien is zij betrokken bij de stichting van diverse kloosters. Aan het eind van haar leven wil zij alle clarissenkloosters in de buurt bezoeken. Zij heeft afstand genomen van de concurrerende bedelorde de dominicanen, ten gunste van de fransiscanen. Dat de domicanen onaardige berichten over haar rondbazuinen, zal daar debet aan zijn.
Eleonora verlaat Rosendael en gaat in Deventer wonen. Op 22 april 1355 op 36-jarige leeftijd overlijdt ze en wordt ze in de kerk van het door haar gestichte klooster der minderbroeders voor het hoge altaar begraven. In 1865 is de reusachtige zerk die haar graf dekt naar de ingang voor de kerk verplaatst. Als gevolg daarvan zijn de wapens en inscripties op de steen geheel weggesleten. Gelukkig is in het begin van de twintigste eeuw de grafsteen in de Broederenkerk tegen de muur geplaatst, zodat verdere beschadiging wordt voorkomen. Haar naam is voor eeuwig aan de Gelderse geschiedenis verbonden.
Eleonora van Engeland is in de Middeleeuwen een opmerkelijk sterke vrouw, die voor haar rechten opkomt en derhalve haar tijd ver vooruit is.

Literatuur

  1. Alle de XIV boeken van de Geldersse geschiedenissen, Arend van Slichtenhorst,
    Jacob van Biesen, Arnhem, 1659.
  2. Acten betreffende Gelre en Zutphen 1107-1415, P.N. van Doorninck en Dr. J.S. van Veen,
    Gebrs. Van Brederode, Haarlem, 1908.
  3. De opkomst van Zutphen, Willem de Vries,
    Van Gorcum & Comp. N.V., Assen, 1960.
  4. De historie van het oude Gelre onder eigen vorsten, G. Prop,
    W.J. Thieme & Cie., Zutphen, 1963.
  5. Geschiedenis van Gelderland van de vroegste tijden tot het einde der Middeleeuwen, Dr. W. Jappe Alberts,
    N.V. Martinus Nijhoff’s Boekhandel en Uitgeversmaatschappij, ‘s-Gravenhage, 1966.
  6. Nijhoffs Geschiedenislexicon Nederland en België, H.W.J. Volmuller e.a.,
    Martinus Nijhoff, ‘s-Gravenhage, 1981.
  7. Gelre’s hof – Van paardestal tot Huis der Provincie, Cees Hilberdink,
    De Walburg Pers, Zutphen, 1983.
  8. Eleonora van Engeland, Valentijn Paquay,
    In: Biografisch Woordenboek Gelderland – deel 1,
    Uitgeverij Verloren, Hilversum, 1998.
  9. De genealogie van de voogden, graven en hertogen van Gelre, Ralf G. Jahn,
    In: Gelre-Geldern-Gelderland Geschiedenis en cultuur van het hertogdom Gelre,
    Verlag des Historischen Vereins für Geldern und Umgegend, Kleef, 2001.
  10. Mittelalterliche Genealogie im Deutschen Reich bis zum Ende der Staufer, Geldern, Eleonore von England, Karl-Heinz Schreiber.

Gegeven in den jair ons Heren, doen men screeff MM des Saterdages nae Heilige Hartdach, dat was op ten eersten dach der maent van Julii.