De Graafschap in de Middeleeuwen

Search

Gerard IV van Gelre (1178-1182)

Graaf van Boulogne, Gelre, Veluwe en graaf van Zutphen

Onduidelijke titel

Wapen van Boulogne.

Het is onduidelijk of Gerard IV Ψ zich met de titel graaf van Gelre en Zutphen mag tooien. Zijn bejaarde vader Hendrik II ‘de Jongere’ Ψ leeft immers nog. Niettemin draagt Gerard IV de titel graaf van de Veluwe, dus graaf is hij wel.

Aangezien hij de leiding over de graafschap in 1178 van zijn vader overneemt en een eigen politiek volgt, beschouwt men hem als een volwaardige graaf van Gelre.
In 1181 trouwt Gerard IV met Ida Ψ, dochter van Mattheus van Vlaanderen Ψ (1138-1173) en Maria van Boulogne (of Blois) Ψ (overleden 1180/2). Gerard IV neemt het wapenschild van haar over. Gerard IV is nu tevens graaf van Boulogne.
Er wordt gedacht dat het wapen van Boulogne terug gaat tot de tijd van Karel ‘de Grote’ Ψ, maar bewijzen zijn hiervoor niet. Zeker is dat het wapen op lansvanen gevoerd wordt in de tijd van Willem I ‘de Veroveraar’ Ψ, begin elfde eeuw. Men kan deze lansvanen echter niet in verband brengen met Eustatius I van Boulogne Ψ, die in deze tijd de Vlaamse troepen op de veroveringstocht naar Engeland aanvoert. Het is niet verrassend dat Gerard IV dit fameuze wapen gaat voeren. De roemrijke tijden van Willem I ‘de Veroveraar’ zijn eind twaalfde eeuw nog niet vergeten.

Conflict met Utrecht

Friedrich Barbarossa.

In 1179 ontstaat het eerste openlijke conflict met Utrecht. De oorzaak daarvan ligt bij de hertog van Brabant. Deze is van mening dat de Veluwe een rijksleen is. Dat houdt in dat hij het van de keizer in leen zou hebben en niet van de bisschop van Utrecht. Derhalve vindt hij dat hij de bisschop geen leenhulde (soort belasting) is verschuldigd.
Gerard IV heeft het op zijn beurt weer in leen van hertog, zodat de situatie gecompliceerd ligt. In 1179 wenst de hertog van Brabant voor de zoveelste keer geen leenhulde aan Utrecht te geven. Hierop verklaart bisschop Boudewijn II dat de rechten van Brabant zijn vervallen en derhalve moet de Veluwe het zonder landsheer stellen. Een bijkomende zaak is dat bisschop Boudewijn II niet welgevallig naar de Gelderse rechten op de Veluwe zal hebben gekeken. Gelre dreigt een wig te drijven tussen het Neder- en het Oversticht (later Overijssel). Hierdoor kan hij niet meer veilig over land van Utrecht naar Oversticht komen. Met een groot leger trekt hij daarom de Veluwe binnen.
De Gelderse rechten zijn hiermee echter ook in het geding gekomen. Overigens heeft Gelre al sinds de elfde eeuw de voogdijrechten over goederen van de Utrechtse Mariakerk, die op de Veluwe zijn gelegen. Gerard IV kan de inval niet over zijn kant laten gaan. Vanuit Zutphen valt hij Deventer aan om zich schadeloos te stellen. Gedurende vier dagen slaat hij voor Deventer het beleg op. Het begin van eeuwenlange twisten tussen Zutphen en Deventer! Deventer hoort bij het Oversticht, dus bij het bisdom Utrecht en dient derhalve als genoegdoening. Toevallig verblijft keizer Frederik I ‘Barbarossa’ Ψ op het valkhof te Nijmegen en hij komt tussenbeide. Hij weet te bereiken dat men van weerskanten iets toegeeft. Gerard II heft het beleg van Deventer op en blijft in bezit van de Veluwe. Dat is dan slechts een deel van het latere Kwartier Veluwe. Zo is bijvoorbeeld Doorwerth een zelfstandige heerlijkheid, evenals de heerlijkheden Putten en Velp. De Veluwe zou de komende jaren steeds de verhouding tussen Utrecht en Gelre bepalen.

Een kort leven

Na dit succes is het Gerard IV niet vergund zijn graafschap verder uit te bouwen. Eind 1181 of begin 1182 (de bronnen zijn niet eenduidig) komt hij te overlijden, nog voor zijn vader Hendrik II overlijdt. Gerard IV wordt begraven in de Sint-Walburgiskerk te Zutphen. Zijn broer Otto I Ψ volgt hem op. In 1216 zal zijn vrouw Ida hem in zijn graf volgen.

Literatuur

  1. Alle de XIV boeken van de Geldersse geschiedenissen, Arend van Slichtenhorst,
    Jacob van Biesen, Arnhem, 1659.
  2. Wapenboek der Ridders van de Duitse Orde, mr. W.J. baron D’Ablaing van Giessenburg,
    C. van Doorn en zoon, ‘s-Gravenhage, 1871.
  3. Wapenboek van den Nederlandschen Adel, J.B. Rietstap,
    J.B. Wolters, Groningen, 1887.
  4. De wapens van den tegenwoordigen en den vroegeren Nederlandschen Adel, J.B. Rietstap,
    J.B. Wolters, Groningen, 1890.
  5. Acten betreffende Gelre en Zutphen 1107-1415, P.N. van Doorninck en Dr. J.S. van Veen,
    Gebrs. Van Brederode, Haarlem, 1908.
  6. Overzicht der dynastie van Wassenberg-Gelre en verwante geslachten gedurende de elfde eeuw, Dr. P.C. Boeren,
    In: Bijdragen en Mededelingen Vereniging Gelre, deel XLI, S. Gouda Quint, Arnhem, 1938.
  7. De oorsprong van het geslacht der graven van Gelre, Mr. W. de Vries,
    In: Bijdragen en Mededelingen Vereniging Gelre, deel XLVIII, N.V. Drukkerij G.J. Thieme, Nijmegen, 1946.
  8. De opkomst van Zutphen, Willem de Vries,
    Van Gorcum & Comp. N.V., Assen, 1960.
  9. Ministerialiteit en ridderschap in Gelre en Zutphen, Jonkvrouwe Dr. J.M. van Winter,
    S. Gouda Quint – D. Brouwer en zoon, Arnhem, 1962.
  10. De historie van het oude Gelre onder eigen vorsten, G. Prop,
    W.J. Thieme & Cie., Zutphen, 1963.
  11. Geschiedenis van Gelderland van de vroegste tijden tot het einde der Middeleeuwen, Dr. W. Jappe Alberts,
    N.V. Martinus Nijhoff’s Boekhandel en Uitgeversmaatschappij, ‘s-Gravenhage, 1966.
  12. Zegels en genealogische gegevens van de graven en hertogen van Gelre graven van Zutphen, Schilfgaarde,
    Gouda Quint, Arnhem, 1967.
  13. Gelre’s hof – Van paardestal tot Huis der Provincie, Cees Hilberdink,
    De Walburg Pers, Zutphen, 1983.
  14. De Graven en Hertogen van Gelre op reis, Prof. dr. W. Jappe Alberts,
    De Bataafsche Leeuw, Utrecht, 1984.
  15. Heraldiek, bronnen, symbolen en betekenis, Ottfried Neubecker e.a.,
    Atrium, Alphen aan de Rijn, 1988.
  16. Familiewapens, oorsprong en betekenis, Roelof Vennik,
    Wilkerdon, Rotterdam, 1988.
  17. Die Grafen von Hamaland und Zutphen, Ralf G. Jahn,
    Geldrischer Heimatkalender, vol. 1992, 1992.
  18. De oorsprong der graven van Gelre, H. Verdonk,
    Brochure 7, Uitgave in eigen beheer, Lelystad, 1992.
  19. De graven van Gelre en de Zutphense erfenis, H. Verdonk,
    Brochure 8, Uitgave in eigen beheer, Lelystad, 1994.
  20. Wapens van de Nederlanden, Hubert de Vries,
    Uitgeverij Jan Mets, Amsterdam, 1995.
  21. De genealogie van de voogden, graven en hertogen van Gelre, Ralf G. Jahn,
    In: Gelre-Geldern-Gelderland Geschiedenis en cultuur van het hertogdom Gelre,
    Verlag des Historischen Vereins für Geldern und Umgegend, Kleef, 2001.
  22. Mittelalterliche Genealogie im Deutschen Reich bis zum Ende der Staufer, Karl-Heinz Schreiber.

Gegeven in den jair ons Heren, doen men screeff MCM ende XCIX op apostel Jakobus dach.