De Graafschap in de Middeleeuwen

Search

Het Heilige Roomse Rijk (1024-1250)

Het Salische huis

Koenraad II Ψ, 1024-1039

Koenraad II is van het Salisch-Frankische huis. Hij volgt in 1024 keizer Hendrik II van het Ottoonse huis huis op. In 1027 wordt hij tot keizer gekroond. Hij is getrouwd met Gisela Ψ, dochter van Herman II, hertog van Schwaben Ψ. Zij is de weduwe van Bruno IV van Brunswijk Ψ en Ernst I van Schwaben Ψ.

Hendrik III Ψ, 1039-1056

Hetgeen niet inhoudt dat we niet doortellen met de namen. Na Koenraad II komt diens zoon Hendrik III aan de beurt. Deze heeft net als zijn grote voorganger Otto I Ψ nogal wat pausen versleten.
Hendrik III is getrouwd met Gunhild Ψ, dochter van Knut I ‘de Grote’ Ψ, die in 1038 overlijdt. Zij heeft Hendrik III een dochter, Beatrix Ψ, gebaard.
Pas in 1043 hertrouwt Hendrik III met Agnes Ψ, dochter van Willem V Ψ, hertog van Aquitanië, en Agnes van Macon Ψ, een vrouw van karolingisch bloed. In de eerste jaren van dit huwelijk worden er uitsluitend dochters geboren; Adelheid Ψ, Gisela Ψ en Mathilde Ψ. Pas in 1055 komt de vurig gewenste troonopvolger ter wereld: Hendrik IV. Daarna worden nog een zoon: Koenraad Ψ, en een dochter: Judith Ψ geboren. Koenraad zal later hertog van Beieren worden.

Hendrik IV Ψ, 1056-1106

Heinrich IV bij de paus in Canossa.

Over het lange bewind van Hendrik IV valt meer te melden dan op- en afgang. In 1077 is hij betrokken in een conflict met paus Gregorius VII, de zogenaamde Investituurstrijd. De paus heeft drie jaar tevoren het celibaat ingesteld voor priesters en kort daarna de investituur afgekondigd. Dit houdt in dat wereldlijke autoriteiten (edelen) geen bisschoppen en abten meer mogen benoemen. Ook al horen deze ambten bij het bestuur van een leen. Keizer Hendrik IV benoemt desondanks een bisschop in Milaan. Hij wordt door de paus in de ban gedaan, maar neemt wraak door een synode bijeen te roepen, waarin de paus wordt afgezet.
Ondertussen besluiten de Duitse vorsten om te zien naar een nieuwe keizer, mocht Hendrik IV niet snel van zijn excommunicatie ontheven worden. De keizer maakt heel slim een boetereis naar Canossa, het pauselijke slot. Hendrik IV moet drie dagen in de januarikou op de binnenplaats wachten, maar de excommunicatie is ongedaan gemaakt. Met zijn boetedoening kweekt Hendrik IV veel goodwill. In 1085 is Hendrik IV’s wraak zoet als hij zich alsnog van paus Gregorius ontdoet.
In 1095 roept paus Urbanus II op tot de eerste kruistocht. Deze gewelddadige uitwisseling der culturen zou grote gevolgen hebben in Europa.

Hendrik V Ψ, 1106-1125

Na de herontdekking van het Romeinse recht wordt dit door keizer Hendrik V, zoon en opvolger van Hendrik IV, opnieuw ingevoerd. In 1122 wordt de Investituurstrijd tijdelijk beslecht. In het Concordaat van Worms doet de keizer afstand van zijn rechten, maar bedingt het recht bisschoppen en abten na hun benoeming door de paus, maar vóór hun wijding, met leengoederen te belenen. In Duitsland versterkt dit de macht van de keizer, maar in Italië hebben de steden er profijt van. Hendrik V trouwt tweemaal, maar kinderen komen er niet. De macht verschuift naar Saksen.

Lothar III ‘de Saks’ Ψ, 1125-1137

Na Hendrik V komt er weer een Lothar (III). Gezien zijn bijnaam zal deze van Saksischen huize zijn geweest. Keizer Lothar III is druk met de uitbreiding van het Heilige Roomse Rijk naar het noordoosten. Slavische stammen in Pommeren worden gekerstend. Zijn opvolging in 1137 is om dezelfde reden als bij Hendrik V vertroebeld; er zijn geen erfgenamen. Pas een jaar later komt Koenraad III aan de macht.

Koenraad III Ψ, 1138-1152

Maar deze Koenraad III heerst niet echt over het Imperium Romanum, wel over het Duitse deel van zijn rijk. In 1146 roept paus Bernardus op tot een tweede kruistocht. De Franse koning Lodewijk VII Ψ en Koenraad III nemen samen het kruis op en trekken onvervaard ten strijde. Deze nieuwe kruistocht wordt een grote zeperd.

Frederik I Barbarossa Ψ, 1152-1190

frederikb

Keizer Frederik I (III in de telling van hertogen van Schwaben) onderneemt enkele veldtochten in Italië om zijn afbrokkelende macht te bevestigen. Niet iedere campagne is even succesvol. De paus steunt ondertussen zijn tegenstanders in zijn thuisland, de Welfen. Dit leidt tot een strijd met zijn Welfische neef Hendrik XI van Saksen Ψ, bijgenaamd ‘de Leeuw’. Deze Hendrik XI krijgt uiteindelijk de banvloek over zich uitgesproken en wordt verdreven als andere Duitse vorsten zich achter de keizer scharen. Frederik I beschikt over sterke diplomatieke kwaliteiten, die hem tijdens zijn regering goed van pas komen.

Ambten worden overerfbaar

Frederik I stelt in 1158 bij wet vast dat de goederen der hertogen, graven en andere hoge ambtenaren overerfbaar zijn op hun nageslacht . Dit doet hij om zijn Duitse leenmannen nauwer aan zich te binden. Deze keizerlijke rechten die de ambtenaren al jaren ongestraft uitoefenen, krijgen daarmee een wettelijke basis. Andere toegekende rechten zijn nu officieel: het recht om de heerban op te roepen, op het heffen van tol, op het slaan van munten, op boeten en andere voordelen van het gerecht, op de aanstelling van rechters, op onbeheerde en verbeurd verklaarde goederen, op de woeste gronden, op grote stromen, de beken, de wind, de heerbanen, de veer- en visrechten, de tienden van ontgonnen land, etc, etc.
De derde kruistocht komt onder het bewind van Frederik I tot stand. Op 66-jarige leeftijd verzamelt Frederik I een enorm leger. Samen met graaf Robert I van Vlaanderen Ψ en graaf Floris III van Holland Ψ voegt Otto I van Gelre Ψ zich ook bij het leger. Ondanks de enorme krijgsmacht die de keizer heeft verzameld loopt de kruistocht op niets uit. De keizer verdrinkt in Klein-Azië in het riviertje de Salef en met hem verdwijnt ook alle moed en geestdrift. Veel ridders en hun manschappen verlaten het leger. Ook Otto I besluit terug te gaan. Tot overmaat van ramp breekt onder de overblijvers in Antiochië een besmettelijke ziekte uit die de graaf van Holland het leven kost. De graaf van Vlaanderen overleeft het klimaat niet en overlijdt ook.

Hendrik VI Ψ, 1190-1197

Kroning van Heinrich VI in Rome, Pietro da Eboli.

Over Hendrik VI, zoon en opvolger van Frederik I ‘Roodbaard’, valt te melden dat hij trouwt met de Siciliaanse erfgename Constance Ψ, zodat Sicilië aan het rijk wordt toegevoegd. Lang houdt hij het niet op de keizerlijke troon vol.

Philip von Schwaben Ψ, 1197-1208

Na de dood van Hendrik VI barst de strijd om het keizerschap tussen de Welfen en de Hohenstaufers in volle hevigheid los. Philip von Swaben is de zoon van Frederik I en behoort tot het Staufische kamp. Hij volgt voorlopig Frederik I op. Otto IV is de kandidaat uit het Welfische kamp en de spanning loopt hoog op. In 1208 is het geen verrassing dat Philip wordt vermoord. Paus Innocentus III roept in deze tijd voor de vierde maal op tot een kruistocht. Ditmaal gericht tegen de Moren in Spanje.

Otto IV Ψ, 1198-1212

Otto IV is in 1197 door de paus als Rooms-Koning voor de keizerskroon aangewezen, zodat het Welfse deel van de Duitse keurvorsten hun zin krijgen. Pas als de concurrent van Otto IV de Staufische Philip von Swaben in 1208 is vermoord, ligt de weg naar de keizerskroning door de paus te Rome open. Otto IV verspeelt echter op het laatste moment alsnog de steun van de paus. Hij geeft namelijk te kennen dat hij geen pauselijke oppermacht over het keizerrijk zal erkennen. De paus schuift nu Frederik II Ψ, de kleinzoon van keizer Frederik I Barbarossa, als kandidaat voor de keizerstroon naar voren.

Frederik II Ψ, 1212-1250

Friedrich II.

Frederik II is de zoon van Hendrik VI. De beslissing om de macht valt op het slagveld van Bouvines in Frankrijk (1214), tijdens een van grootste veldslagen tussen de koningen van Engeland en Frankrijk. Otto IV heeft zich verbonden met Engeland, terwijl Frederik II de Franse koning steunt. Frankrijk overwint, waarna Frederik II als Rooms-Koning van Duitsland en keizer wordt ingehuldigd.
De middeleeuwers noemen Frederik II ‘Stupor Mundi’, de verwondering van de wereld. Als Federico I van Sicilië resideert hij het liefst in Palermo. Dit eiland heeft hij geërfd van zijn Normandische moeder. Frederik II staat minder afwijzend tegenover moslims dan andere westerse vorsten, mogelijk ingegeven door de mengcultuur van Arabische, Normandische, Griekse en Latijnse elementen die zijn eiland kleurt. Als hij gedwongen wordt een kruistocht te ondernemen slaagt hij er in 1229 in om Jeruzalem door onderhandelingen te veroveren.

Aanloop naar het Grote Interregnum

De Investituurstrijd komt nu tot een hoogtepunt. Pauselijke sleutelsoldaten weten het koninkrijk van Frederik II in Zuid-Italië te veroveren. Keizerlijke troepen verdrijven hen weer, maar de ene na de andere paus doet hem in de ban. Dit lijkt eerst geen effect te hebben. Paus Innocentius IV wordt zelfs door Stupor Mundi naar Lyon verdreven. Daar doet de paus in 1245 hem opnieuw in de ban. Alle Duitse vorsten worden van hun eden aan Frederik II ontheven. De keizerlijke troon wankelt. De tijd van het Grote Interregnum breekt aan.

Literatuur

  1. Geschiedenis van de Nederlandse stam, Prof. Dr. P. Geyl,
    Wereldbibliotheek, Amsterdam, 1961.
  2. Geschiedenis van Gelderland van de vroegste tijden tot het einde der Middeleeuwen, Dr. W. Jappe Alberts,
    N.V. Martinus Nijhoff’s Boekhandel en Uitgeversmaatschappij, ‘s-Gravenhage, 1966.
  3. Van hunebed tot Hanzestad, J. de Rek,
    Bosch & Keuning N.V., Baarn, 1973.
  4. Nijhoffs Geschiedenislexicon Nederland en België, H.W.J. Volmuller e.a.,
    Martinus Nijhoff, ‘s-Gravenhage, 1981.
  5. Overzicht van de Nieuwe Geschiedenis, D.J. Roorda e.a.,
    Wolters-Noordhoff, Groningen, 1983.
  6. Tweeduizend jaar geschiedenis van Gelderland, Klaas Jansma en Meindet Schoor,
    Uitgeverij Inter-Combi van Seijen, Leeuwarden, 1986.
  7. Vijftig eeuwen volk langs de IJssel, Willy H. Heitling en Leo Lensen,
    Terra, Zutphen, 1990.
  8. Pre- & Protohistorie van de Lage Landen, J.H.F. Bloemers & T. van Dorp,
    Open Universiteit, Uitgeverij Unieboek, Bussum, 1991.
  9. Die Ottonen – Königsherrschaft ohne Staat, Gerd Althoff,
    Verlag W. Kohlhammer, Stuttgart, 2000.
  10. Atlas van middeleeuws Europa, Angus Konstam,
    Atrium, Alphen aan den Rijn, 2001.
  11. Das Mittelalter – Geschichte in Überblick, Ulrich Knefelkamp,
    Ferdinand Schöningh, Paderborn, 2002.
  12. Genealogie der Franken, Karl-Heinz Schreiber.
  13. Medieval prosopography, Donald C. Jackman.
  14. Mittelalterliche Genealogie im Deutschen Reich bis zum Ende der Staufer, Karl-Heinz Schreiber.

Gegeven in den jair ons Heren, doen men screeff MCM ende XCVIII des Sonnedages nae sunte Gregorius de Groote dach, dat was op ten zesden dach der maent van Septembris.