Namens Hein Jongbloed:
Het begrip 'graafschap' is hier een beetje misleidend. We denken bij dat woord onmiddellijk aan de aaneengesloten territoriale eenheden die in de latere middeleeuwen vorm kregen, als resultaat van gerichte politiek van graven om alle rechtstitels op overheidsgezag in een gegeven gebied in handen te krijgen. In de tijd waarover de vragensteller het heeft, is het beter om te spreken over de 'grafelijkheid' in een gegeven territorium. Daarmee bedoelen we dan de rechtsmacht over vrije personen in dat territorium. Maar het merendeel van de bevolking in dat territorium was onvrij, want horig. De rechtsmacht over horigen berustte bij hun heer-eigenaar. Was de eigenaar van horigen een kerkelijk instituut, dan werd de rechtsmacht die aan lijf en leven kon gaan, de 'bloedige' rechtspraak, uitgeoefend door een voogd (advocatus), een niet-geestelijke oftewel leek. Net als de grafelijkheid werden zulke voogdijen nogal eens erfelijk.

Nu wil het geval dat in het oerkerspel Deventer minstens drie grote kerkelijke instituten grootgrondeigenaar waren: het Lebuinuskapittel ter plaatse, het door Otto I gestichte Mauritsstift in Maagdenburg  en de Westfankische abdij St. Omaars (St. Omèr). In mijn artikel 'Tussen paltsverhaal en IJssellinie' in BM Gelre 2006 p. 60-61 vertel ik dat de abt van St. Omaars in 956 naar Nijmegen reisde om aan Otto I teruggave te vragen van ontvreemde abdijgoederen beoosten Rijn. Otto I bewilligde daarin en stelde meteen ook voogden aan over die gerestitueerde goederen, een Wichman en een Herman. Die Wichman is stellig Wichman graaf van Hamaland, de vader van de beruchte Adela. Alle kans dat ook de voogdij over de goederen van het Mauritsstift en van het Lebuinuskapittel bij Wichman berustten. Maar in het oerkerspel Deventer was hij dus niet machthebber als graaf, maar als voogd. Immers, alleen vrije lieden die er woonden, vielen onder zijn grafelijke bevoegdheid, maar hoeveel dat er waren, weten we gewoon niet, te verwachten is dat een meerderheid van de bevolking horig was aan een van de drie kerkelijke instituten.

De oorkonde van 1046 heeft het dan ook niet enkel over de grafelijkheid in noordelijk Hamaland, maar ook over de 'koninklijke rechtsmacht' (regalis districtus) in Deventer, op te vatten als de verkleving van tenminste twee voogdijen, die van St. Maurits en St. Omaars, waarvan de begeving aan de koning stond. Deventer is tot 925 tijdelijk zetel geweest van de Utrechtse bisschop, maar we weten gewoon niet wie de voogdij over de goederen van het Lebuinusstift uitoefende. Misschien de Utrechtse hoogvoogden, maar wie dat waren weten we ook niet. Hoe dan ook: met de regalis districtus van 1046 werd de Utrechtse bisschop beslist de dominante machthebber in het oerkerspel Deventer, waaruit naderhand de stadsrechtelijke rechtskring is ontststaan. Als je me dus vraagt wannneer de grens tussen de grafelijkheid van de latere graven van Zutphen bezuiden Deventer is komen te liggen, dan denk ik: in 1046, met die regalis districtus, bovenop de in elk geval Utrechtse voogdij over het al oudere Lebuinuskapittel. Maar de grondslagen van die figuur zijn ook al in de tiende eeuw  (956) aanwezig.