In het december nummer van De Nederlandsche Leeuw (jrg.134) van 2017 staat een interessant artikel van P.M. Kernkamp met als titel "Was Agnes N.N. een dochter van graaf Otto II van Gelre?" Hij onderzocht daarin een aanname die op het internet de ronde doet dat Agnes de vrouw van Henrik III van Borculo een dochter zou zijn van graaf Otto II van Gelre. Dat idee, meer een mogelijkheid, kwam in 2010 op de nieuwsgroep van De Nederlandse Adel ook al eens vluchtig voorbij. Zie:
https://groups.yahoo.com/neo/groups/soc_nederlandse_adel/conversations/messages/10685
https://groups.yahoo.com/neo/groups/soc_nederlandse_adel/conversations/messages/10686
De eerste die op wees op een verwantschap tussen Borculo en Gelre was J. de Groot in de Nederlandsche Leeuw (jrg.53) van 1935 (Het geslacht Borculo). P.M. Kernkamp pakt de zaken goed aan en onderzocht op welke drie pijlers die niet verder gespecificeerde aanname gebaseerd was. De twee teksten die de verwantschap suggereerden blijken eerder vragen op te roepen dan zekerheid. Over blijft dan de constatering dat het echtpaar Hendrik III van Borculo en Agnes twee van hun zonen de namen Otto en Reinald gaven.
Kernkamp geeft dan een genealogisch overzicht van het gezin Van Borculo en van de relevante Van Gelre’s. Daarna wordt het voorgeslacht van de Van Borculo’s onder de loep genomen om te zien of de Van Borculo’s wel voldoende status hadden om met een dochter van de graaf van Gelre te huwen. Dit wordt met enige voorzichtigheid met ja beantwoord. Ook wordt verwezen naar het niet bewijsbare hypothetische vermoeden van professor J.M. van Winter dat de heren van Borculo in vrouwelijke lijn afstamden van Gebhard, de oudere broer van Otto de Rijke van Zutphen. Dit middels een aftakking van de heren van Bergh die zij ziet als nakomelingen van Constantijn van Melegarde en een dochter van genoemde Gebhard van Zutphen.
Laatstelijk worden ook nog de zegels van de heren van Borculo (drie rode koeken op een gouden veld) bekeken. De opmerking ”Dat het Borculose wapen lijkt op het oude wapen van de graven van Gelre zoals dat tot omstreeks 1230 werd gevoerd: drie rode mispelbloemen op een geel veld, zal meer toeval zijn dan van betekenis.” vind ik zelf wat vreemd opgemerkt. Hij zal ongetwijfeld een gouden veld bedoelen maar bollen zijn geen bloemen.
Het artikel wordt besloten wordt met de constatering dat de bewijzen discutabel zijn. De auteur en mevrouw van Winter achten het desalniettemin niet onaannemelijk dat Agnes een dochter was (eventueel een bastaarddochter) van graaf Otto II van Gelre, maar dat expliciet bewijs nog steeds ontbreekt.
Het is een leuk artikel maar ik kan deze voorzichtige conclusie niet delen. Ik sluit niet uit dat het echtpaar Hendrik en Agnes van Borculo het goed konden vinden met graaf Otto II van Gelre maar er zijn een aantal kleinigheidjes die in de weg staan.
1. Ik betwijfel of de status van Hendrik III van Borculo wel voldoende was om met een Gelderse gravendochter te huwen. Het geschetste in het artikel heeft me niet kunnen overtuigen. Graaf Otto II was de kleinzoon van hertog Hendrik I van Brabant. De hertogen van Brabant en de graven van Gelre behoorden tot de bovenlaag van het Heilige Roomse Rijk.
2. Graaf Otto II verkoos het om een leeuw in zijn wapen op te nemen, een duidelijke verwijzing naar zijn afstamming uit zijn grootvader Hendrik I van Brabant. Graaf Otto II liet daarbij zijn eigen familiewapen (3 mispelbloemen) in de steek.
3. Graaf Otto II huwde zelf tweemaal met een gravendochter. Chronologisch gezien zou Agnes uit het 1e huwelijk dienen te stammen. Kernkamp merkt zelf op dat het niet duidelijk is naar wie Agnes zou zijn vernoemd indien zij in de genealogie Gelre zou thuishoren. Er is binnen de directe omgeving van Otto II geen Agnes bekend. Kernkamp is hier wat zuinig want de overgrootmoeder van Otto II, en zijn oudtante droegen wel deze voornaam.
4. Zien we bij graaf Otto II een duidelijke heraldieke indicatie van zijn moederlijke afstamming, bij de Van Borculo’s zien we dat niet. Was Agnes een Van Gelre dan hadden we zeker mogen verwachten dat hun zonen een Gelderse leeuw als vrijkwartier of heraldiek element in hun familiewapen zouden hebben opgenomen aangezien het voor Hendrik III toch boven zijn stand huwde.
5. Verder zou je vanuit dat laatste mogen verwachten dat namen als Otto, en Reinald wel wat eerder vernoemd zouden zijn. Kernkamp schetst de volgende kindervolgorde: Jutta, Godfried, Hendrik, Reinald, Godfried, Otto en Jan. Heel opvallend in het gezin is het tweemaal voorkomen van een Godfried en verder ook nog de naam Jutta voor de oudste dochter. Als we bezien dat aan de Van Borculo zijde de grootouders de namen Hendrik en Eufemia droegen en graaf Otto II eerstmaals met een Margaretha huwde dan kom je vanuit deze insteek niet op een huwelijk Borculo-Gelre maar eerder op een huwelijk met een dochter van een Godfried en wellicht een Jutta uit om die prominent aanwezige namen te willen verklaren.
Mijn conclusie wijkt derhalve af van die van P.M. Kernkamp en mevrouw J.M. van Winter. Het is mijn inziens niet waarschijnlijk dat Agnes, de vrouw van Hendrik III van Borculo, een dochter uit het eerste huwelijk was van graaf Otto II van Gelre. Ik zelf zou haar afkomst zoeken als dochter van een Godfried. Met twee zonen Godfried heb je een behoorlijke aanleiding om achter die vernoemingen iets te zoeken. Normaliter zou je ook de voornaam Eufemia verwachten voor de oudste dochter van Hendrik III aangezien zijn moeder Eufemia van Coevorden deze naam droeg.
Het wapen van de heren van Borculo, drie rode koeken (cirkels/bollen) op een gouden veld, heeft me aan het denken gezet. Het lijkt sterk op dat van de graven van Boulogne (drie rode bollen op een gouden veld). Bij mr. A.P.van Schilfgaarde in zijn “Zegels en genealogische gegevens van de graven en hertogen van Gelre, graven van Zutphen”, Arnhem 1967, valt op blz.11-12 te vernemen dat Gerard III, graaf van Boulogne 1181 en graaf van Gelre 1182, + 1182, als wapen voerde drie bollen (Boulogne). Graaf Gerard III voerde het wapen op grond van zijn huwelijk in 1181 met Ida dochter van Matthieu van Vlaanderen en Marie van Boulogne.
Graaf Gerard III overleed in of kort voor 1182 nog zonder wettige kinderen en zijn broer Otto I volgde hem op als graaf van Gelre (1182-1207).
Tijdens Otto’s regeringsperiode zien we vanaf 1190 twee Gelderse bastaarden als getuigende ministeriaal optreden. Zie daarvoor het proefschrift Ministerialiteit en ridderschap in Gelre en Zutphen uit 1962.
Het betreft:
1. Theodericus bastart, ministeriaal 1190-1206, in 1196 mogelijk burggraaf van Zuilichem.
2. Theodericus frater comitis, ministeriaal 1190-1207.
De laatste Dirk valt gemakkelijk te duiden, hij moet een bastaardbroer zijn van graaf Otto II, en moet derhalve een bastaardzoon zijn van graaf Hendrik van Gelre, + 1182. Bij de eerste Dirk kunnen we gissen dat hij of een bastaardzoon van Gerard III van Gelre of van diens broer Otto II van Gelre zal zijn geweest. Als dat laatste van toepassing was had men echter kunnen volstaan met de aanduiding filius comites, zoon van de graaf. Het lijkt er dus op dat we Dirk de bastaard (Theodericus bastart) als bastaardzoon kunnen zien van graaf Gerard III van Gelre. Van beide Dirk’en kunnen we opmerken dat ze uiterlijk (begin) 1175 geboren zullen zijn want voor het volbrengen van het 15de levensjaar placht men destijds niet als getuige op te treden. (J. de Groot, Het geslacht Borculo in: De Nederlandsche Leeuw 1935, kolom 269).
Van graaf Gerard III weten we dat hij het Boulogne-wapen voerde. Broer Otto II en diens zoon Gerard voerden drie rode (mispel-)bloemen op een gouden veld (3 vijfbladige rozen = gelderse rozen = mispels) met een schildrand. Aan het eind van de 13 eeuw zien we de heren van Borculo het voornoemde wapen met de drie rode bollen (“koeken”) op een gouden veld. Is dat louter toeval of een vingerwijzing?
Bezien we de schaarse vermeldingen dan de oudste generaties Van Borculo dan valt in de stamreeks – als we daarvan mogen spreken – vóór 1232 geen harde feiten zoals vader-zoon-aanduidingen. De oudste Van Borculo’s zijn:
Rothulfus (Rudulfus) ca.1151-1163, driemaal getuige midden in een getuigenlijst.
Wernherus (Wernerus), 1173-1177, tweemaal getuige midden in een getuigenlijst.
Henricus I, 1182-1212, in 1182 meteen als eerste getuige!
De oudste twee Borculo’s, nobiles, komen uitsluitend voor als getuige voor de bisschop van Munster
Tussen de laatste vermelding van Rudolf en de eerste van Werner zit 10 jaar. Dat is een korte periode en gemakkelijk verklaarbaar als dat ten tijde van het overlijden van Rudolf zijn oudste zoon nog een kind was. Tussen de vermeldingen van Werner en Hendrik zit slechts 5 jaar maar dan treed zijn opvolger ook meteen op als eerste getuige in een getuigenlijst. Het lijkt me dat we daarom Hendrik I van Borculo als een jongere broer van zijn voorganger Werner mogen zien. Die prominente positie in de getuigenlijst van dat moment doet ook vermoeden dat hij op dat moment geen jong broekie van net 15 jaar was. In 1183 zien we Hendrik I van Borculo als getuige na graaf Otto van Bentheim, Rudolf van Steinfurt en zijn zoon Ludolf, en een Wicbold van Saltzbergen.
Van graaf Otto van Bentheim weten we dat hij in of voor 1172 gehuwd was. Rudolf van Steinfurt was vergezeld door zijn zoon Ludolf die dan minstens 15 jaar zal zijn geweest. Over de vóór Hendrik van Borculo vermelde Wicbold van Saltzbergen is mij niets bekend. Hij zou de vader kunnen zijn van de uit 1189 en 1198 bekende broers Theoderic (Tideric) en Wicbold van Saltesberge.
Het lijkt me dat als Hendrik I van Borculo in 1182/1183 al niet al was gehuwd hij wel aanstalten zal hebben gemaakt om daarin te voorzien. In 1190 zien we hem als getuige genoemd worden pal na Ludolf van Steinfurt zodat beide wel ongeveer van dezelfde leeftijd zullen zijn geweest. Ludolf kan wat ouder zijn geweest omdat zijn gelijknamige zoon omstreeks 1200 huwde.
Vanaf 1190 zien we Hendrik I van Borculo zijn aandacht verleggen want hij komt tot 1207 voor in zeven Gelderse oorkonden van graaf Otto I. Omstreeks 1196 wordt hij genoemd onder de leenmannen van de graaf van Gelre. Na 1212 wordt het stil tot we in 1232 weer een nieuwe Hendrik van Borculo tegen komen. Dat is een periode van 20 jaar stilte na een actieve vermeldingsperiode van 30 jaar!
J. de Groot, in zijn artikel over het geslacht Borculo (de NL 1932), opperde voorzichtig dat Hendrik II mogelijk een zoon van de vorige was (kolom 230). Mij lijkt het meer dat we hier een generatie missen en dat we in Hendrik I en Hendrik II van Borculo met een gelijknamige grootvader en kleinzoon te maken hebben.
Combineer ik dit hiaat van een ontbrekende generatie met het heraldieke wapen van 3 rode bollen/koeken op een gouden veld, dan wil ik de hypothese lanceren van een Dirk de bastaard (Theodericus bastart) als enerzijds schoonzoon van Hendrik I van Borculo en anderzijds vader van Hendrik II van Borculo. Dirk de bastaard zal waarschijnlijk het wapen van zijn natuurlijke vader graaf Gerard III van Gelre gevoerd hebben al dan niet voorzien van een bastaardstreep.
Het voorgaande is een hypothese maar er zit geen discutabel bewijs in. Het is niet meer en niet minder dan een mogelijke verklaring om twee over het hoofd geziene details in de geschiedenis van de heren van Borculo te verklaren. Zolang geen expliciet bewijs opduikt zat het een hypothese blijven.
Geachte Avis,
Dank voor de uitgebreide en interessante reactie op mijn artikel in De Nederlandsche Leeuw. Namens de redactie van De Nederlandsche Leeuw wil ik u graag vragen om uw verhaal als bijdrage aan dat blad te willen insturen. Mijn artikel over Agnes N.N. stond juist in de rubriek Forum van de Leeuw in de hoop dat iemand er een reactie op zou schrijven. Hoe meer zienswijzen, hoe interessanter.
Het e-mailadres van de redactie vindt u hier: https://www.knggw.nl/vereniging/redactie/
Met vriendelijke groet,
P.M. Kernkamp
