Duizend jaar geleden: de laatste Vikingen in Nederland.
Als inwoner van Wageningen sta ik regelmatig oog in oog met een plaquette aan de gevel van Hotel de Wereld. Daaraan bevestigd ter gelegenheid van de Duitse capitulatie op 5 mei 1945.
Het einde markerend van de Tweede Wereldoorlog, die voor Nederland een aanvang nam op 10 mei 1940.
Van veel strijdtonelen zijn aanvang en einde min of meer nauwkeurig gedocumenteerd.
De Eerste Wereldoorlog van 1914- 1918, de Franse tijd, de Tachtigjarige Oorlog van 1568- 1648. Zelfs van de Hoekse en Kabeljauwse Twisten kennen we de details.
Van oorlogen en bezettingen uit vroeger eeuwen wordt dat allemaal al wat vager. We weten dat Julius Caesar rond 58 v.Chr. stadhouder werd van de Romeinse provincie Gallia, maar iets wat leek op een afgebakend “Nederlands” grondgebied bestond nog niet eens. En wanneer- ergens in de vierde eeuw- de laatste Romeinse bezettingstroepen onze streken verlieten staat evenmin vast.
Van die Romeinen weten we in elk geval bijzonder veel: hun hoge niveau van beschaving heeft op veel terreinen letterlijk sporen nagelaten. Bouwkunst, krijgskunst, wetgeving, het ontbreekt ons bepaald niet aan bronnen. En aan nog immer tastbare overblijfselen.
Hoe anders ligt dat met een andere belangwekkende periode uit onze geschiedenis: de Vikingtijd.
Waarschijnlijk was het Karel de Grote die, na een eerste noormanneninval in zijn gebieden in 799, begin 9e eeuw het bevel gaf tot een vorm van kustverdediging, daarbij o.m. gebruik makend van vroegere Romeinse versterkingen. Zijn zoon Lodewijk de Vrome liet deze na de dood van zijn vader verder uitbreiden. Waarschijnlijk dateren plaatsen als Middelburg, Burg- Haamstede en Oost- Souburg uit deze periode, hoewel sommigen de aanleg van kustforten dateren in de late 9e eeuw, als de Hamalandse gravenfamilie in deze streken veel invloed heeft.
In elk geval heeft iedereen op school wel kennis genomen van het droeve lot van Dorestad, waar vlakbij later Wijk bij Duurstede is ontstaan. In 834 viel deze handelsnederzetting voor de eerste maal ten prooi aan de zeerovers, door herhaalde verwoestingen verdween deze locatie in de tweede helft van de 9e eeuw letterlijk van de kaart.
Daarmee leek in onze contreiën een einde gekomen aan de strooptochten, maar in aan het begin van de 11e eeuw begon de ellende overnieuw.
In 1006 was Tiel het toneel van vernieling en brandschatting. Verder kwamen de Vikingen niet, mede dankzij de in die tijd al redelijk georganiseerde weerstand. Weliswaar waren sommige plaatsen niet van verwoesting te vrijwaren, maar mogelijk was het gegeven, dat de Hamalanders in de gehele Rijndelta over versterkingen beschikten debet aan het feit dat van andere pogingen om het land binnen te dringen geen mededelingen zijn gedaan.
Niettemin kwamen de indringers een jaar later terug. Bronnen vermelden dat in 1007 een vloot van negentig schepen op de lek verscheen. De monnik Alpertus van Metz doet er, als ware hij ooggetuige, enkele jaren later verslag van. Hij verhaalt dat wederom sprake was van georganiseerde verdediging: “Terstond werd een grote massa aan ruiters en voetvolk en enkele schepen bijeengebracht”, zo beschrijft hij.
Op hun terugtocht was de dreiging van vernietiging van de koopmanswijk van Utrecht zó groot, dat de Utrechters deze nederzetting zélf platbrandden, opdat de tegenstanders daar geen nut van zouden hebben. Achteraf leek deze dreiging niet werkelijk manifest te zijn geweest.
In deze stad was Ansfried toen bisschop, een naam die ook bij de Noormannen ontzag afdwong omdat hij waarschijnlijk van Deens- Friese afkomst was. Volgens Alpertus was Ansfried een man van een zó grote heiligheid dat de Noormannen slechts de Utrechtse kerken wilden eren met offergaven. Maar de verdedigers bedankten voor deze “sigaren uit eigen doos” en weigerden toegang. Zonder schade toe te brengen en volgens Alpertus in het besef dat verovering bij een andere gelegenheid zich wel eens tegen hen zou kunnen keren en ongeluk zou kunnen brengen, trokken ze verder.
Ansfried was een telg uit hetzelfde geslacht als Balderik, gehuwd met Adela van Hamaland. Adela, zelf afstammelinge van Karel de Grote, woonde jarenlang met haar eerste echtgenoot Immed en haar kinderen op de walburcht De Duno bij Heveadorp.
Balderik, ook Graaf in de Betuwe en Teisterbant, was de aanvoerder van de troepen die er met hun krachtdadige optreden uiteindelijk verantwoordelijk voor waren dat er na 1007 geen invallen meer in onze streken zijn geweest. Hoewel hij bij Tiel feitelijk reeds als zodanig optrad, zou hij later officieel benoemd worden tot prefect, en daarmee namens de Keizer het gezag over de gehele rijndelta verwerven.
Met deze strijd kwam een einde aan een tijdperk dat qua impact en bekendheid misschien niet in de schaduw kan staan van de Romeinse periode. Maar de Vikingen hebben toch een paar eeuwen de loop van onze geschiedenis mede kunnen bepalen. En verdienen daarom méér aandacht dan ze nu wordt gegund.
Enkele jaren geleden waren er in de gemeente Rijnwaarden vergevorderde plannen voor een grootschalig Romeins themapark. Die plannen zijn uiteindelijk gesneuveld. Misschien zou er eens gedacht kunnen worden aan een vaste locatie voor een overzichtstentoonstelling dan wel een themapark over de Vikingperiode. Het zou voor velen een leemte in de kennis van onze geschiedenis kunnen opvullen. Het feit dat het dit jaar precies duizend jaar geleden is dat aan een bijzonder tijdperk een einde kwam, zou voor zulke initiatieven een bijzondere markering zijn.
Wageningen, 20 juni 2007,
Henk Wilbrink.
Henk heeft helemaal gelijk dat de impact van de Vikingen op de loop van de geschiedenis in onze streken niet altijd voldoende aandacht krijgt. Hun invallen van 1006 en 1007 zijn dankzij Alpertus van Metz het beste bekend, maar waren niet de laatste: de Annales Egmundenses (O. Oppermann, <i>Fontes Egmundenses</i>, Utrecht 1933, p. 128 maken melding van een inval in 1010 waarbij Utrecht het haasje was (<i>Anno MX Nortmanni multis interfectis Traiectum incendunt(</i>Dus hebben we nog drie jaar de tijd om een monument te bedenken en de verdwijning van de Vikingen te vieren. Ik heb een voorstel voor de plaats waar dat gedenkteken moet komen: bij Lobith. De Vikingaanvallen van 1006-1010 waren maar een voorbijgaande oprisping, van Noormannen die 's kwamen kijken hoe het intussen gesteld was in het gebied waaruit ze 125 jaar eerder hardhandig waren weggeslagen. In 885, vermoedelijk op 7 juni, heeft de Hamalandse graaf Everhard Saxo immers onder het toeziend oog en volgens een weldoordacht plan van 's keizers opperbevelhebber en afgezant Hendrik 'van Babenberg' de eerste klap uitgedeeld die leidde tot het opruimen van de Noormannennederzetting in de rivierendelta, het zgn. 'Friese Normandië'. Die klap is uitgedeeld in de Betuwe niet ver van Spijk net iets stroomopwaartd van Lobith, toentertijd bekend als <i>Herispich</i> 'waar Rijn en Waal uiteenvloeien'. De bedding van de Rijn liep toentertijd volgens de nu dode Oude Rijn net bezuiden Zevenaar. Pannerden, Aerdt, Herwen en denkelijk ook wel Lobith lagen toen dus op de linker Rijnoever en hoorden daarmee tot de Betuwe, terwijl Spijk op de rechter Rijnoever lag. 'In de Betuwe in de nabijheid van Spijk' wordt dus ongeveer Lobith. De moord op Godfried 'de Deen' was de inleiding tot een algehele zuivering, de Betuwe wordt met name genoemd als streek waar Noormannen in prettige aantallen over de kling werden gejaagd. Dus als er dan een monument -- en waarom ook niet een themapark of zo -- moet komen, dan lijkt mij de omgeving van Lobith althans uit historisch oogpunt de aangewezen plek.
Ik moet wel even een vermanend vingertje opheffen bij Henks mededeling dat 'Ansfried (..) een telg [was] uit hetzelfde geslacht als Balderik, gehuwd met Adela van Hamaland'. Dat is een nagalm van een verzinsel van Vanderkindere (1902) als zouden de namen Ansfried en Erenfried twee verschijningsvormen van dezelfde naam zijn zodat personen Ansfried ook onder de naam Erenfried konden voorkomen. Op die gronden construeerde hij 'la race des Ansfrid' waaraan hij ook allerlei Balderikken ophing. De hele theorie is door Van Winter, 'Ansfried en Dirk' in Naamkunde 13/1981, vakkundig verschroot maar ijlt nog steeds wat na, misschien wel omdat we zo graag willen weten wie Adela's Balderik was.
Onderstaande reactie ontving ik naar aanleiding van een mail aan o.a. het Tiels Museum.
Alexandra is nu doende activiteiten te organiseren teneinde de laatste Viking- invallen in Nederland te gedenken. Daarmee geeft ze blijk van een grotere betrokkenheid bij en een beter inzicht in deze belangrijke periode uit onze geschiedenis dan degenen die in de Gemeente Rijnwaarden een kans voorbij hebben laten gaan, hoewel voorstellen mijnerzijds daartoe al van 2005 dateren.
Bijzonder is dat er allerlei "data" circuleren over de laatste invallen: 1006,1007, 1009 en 1010.
Tiel houdt nu vast aan 1009, uit het werk van Alpertus lijken 1006 en 1007 te distilleren, Jongbloed vermeldt zelfs overtuigend 1010.
Nou ja, áls er eindelijk maar eens aandacht voor komt....!!!!
Van: "Alexandra van Steen" Directeur Museum Tiel
Datum: Do, 29 januari, 2009 12:14
--------------------------------------------------------------------------
Geachte heer Wilbrink,
Ik stuur ik u hierbij een kopie van het bericht van de heer Refsdal.
My information is based on an article written by the norwegian historian
Oscar Albert Johnsen in 1931 He followed the traces of king Olav
Haraldsson's Viking raids in continental sources, thus trying to eliminate
contradictions in the norse sagas and get a correct chronology.
The plundering of Tiel is related in detail by Alpertus Monachus (De
diversitate temporum" in Rerum Gallicarum et Francicarum Scriptores X p.
138. But according to Johnsen, Alpertus does not mention the year, but from
the context it must be between 1006 and 1016. Another author, Sigebertus
Gemblacensis ("Chronica I Patrologiae cursus completus" Series Latina, ed.
J.P.Migne. Tomus CLX p. 199). Sigebertus litterally says it was in 1009:
"1009 Nortmanni Fresiam infestantes. Thilae oppidum incendunt" .
According to Snorre and other norse sources Olav went from Frisland to
England the same year and anglosaxon sources says that this occurred in
august 1009. Johnson also refers to I. H. Bolhuis: De normannen in Nederland
and R Dozy: Recherches sur la histoire et la literature de l*Espagne, as the
first authors to identify this raid with Olav Haraldsson. Unfortunately
Johnsen does not give date or place of edition of the works mentioned above.
Best regards
Frank Refsdal
Wat fijn dat er aandacht wordt gegeven aan de plundering en verwoesting van Tiel van de Noormannen. Twee jaar geleden heb ik dit o a aangekaart bij B en W van Tiel. Ik denk dat de organisatie in goede handen is bij mevrouw Alexandra van Steen. Ik wens haar het allerbeste toe. Het ooggetuige verslag van Alpertus kunt u ook vinden op http://home.tiscali.nl/eavandehaar
Meneer Van de Haar heeft er maar een extra schepje bovenop gedaan. We vergeven het hem, het was pasen.
G.A.H. (Gerrit) baron van Coeverden
Heeft Sigebertus Gemblacensis jaartallen in AD notering gebruikt? Niet onmogelijk, maar het zou mij verbazen. In de regel gaat het bij geschriften uit zijn tijd om later toegevoegde teruggerekende datering. Hierbij zijn niet zelden rekenfouten gemaakt, onjuiste aannames gedaan of werd als dat gunstig was de geschiedenis nog wel eens bewust geweld aangedaan.
De Belgen zijn een voorbeeld voor ons. Daar wordt nu verder gewerkt aan 'het nieuwe Vikingmuseum'.
Wáár blijft een Nederlands museum over de Viking- periode???
