Van Burgen en Vikingen.
Recente archeologische opgravingen in Zutphen hebben weer eens de aandacht gevestigd op een oude versterkingsvorm in onze streken: de (ring) walburcht.
Onderzoeksgegevens hebben aangetoond dat de Zutphense wal-met-gracht vermoedelijk omstreeks het jaar 890 is aangelegd, als logische reactie op een aanval van Vikingen enkele jaren eerder. De onderzoekers gaan ervan uit dat met name in de kuststreken in dezelfde periode op bevel van hogerhand een hele serie versterkingen werd aangelegd in een poging de Noormannen een halt toe te roepen.
Maar het lijkt aannemelijk dat de verdediging al decennia daarvóór werd aangepast aan de plotselinge dreiging vanuit het noorden.
Tegen het einde van de 8e eeuw werden de Ierse en Schotse kusten regelmatig bezocht door plunderende Vikingen. De meeste kuststaten raakten op den duur hun onafhankelijkheid kwijt en werden in feite gekoloniseerd.
De geringe weerstand in gebieden als Schotland, Ierland en Engeland stelde de veroveraars in staat er een politieke organisatie te vestigen en nodigde uit tot een steeds driester optreden.
In 799 werd de kust van Zuidwest- Frankrijk ( het politiek instabiele Aquitanië) het doelwit.
Een niet mis te verstane waarschuwing dat ook het rijk van Karel de Grote niet immuun was voor de door hun handelsreizen goed geïnformeerde noorderlingen.
Karel nam terstond maatregelen. Langs alle riviermondingen werden vlootstations opgericht en persoonlijk overtuigde hij zich van de voortgang der werkzaamheden, zoals een document uit het jaar 800 vermeldt.
De inval in het jaar 810 (Door Gotfried, met 120 schepen) in Friesland leidde zelfs tot de bouw van een vloot. Een aantal jaren leken deze maatregelen effect te sorteren, totdat in 834 plotseling een Drakkarvloot op de Vecht verscheen.
Trajectum/ Utrecht dat met zijn aangepaste castellum nog altijd over een stenen burcht beschikte, liet men eenvoudig links liggen; het doel was Dorestad/ Wijk bij Duurstede. In die jaren het belangrijkste handelscentrum in Noordwest- Europa. Een grote hoeveelheid ijzer én de ruime muntvoorraad vormden de voornaamste buit.
Ook nu weer bleek de noordse inlichtingendienst als een CIA avant- la- lettre goed op de hoogte van de zwakheid van de verdediging.
Door een twist tussen Keizer Lodewijk en zijn zonen was de organisatie van de defensie ernstig in het ongerede geraakt. Het leidde zelfs tot een intrige tussen keizerszoon Lotharius en de noormannenaanvoerder Harald tegen Lotharius’ broer Karel de Kale. Het keizerlijk gezag werd aldus op effectieve wijze uitgehold.
Daar in 835 Dorestad opnieuw werd geplunderd, in 836 ook de Maasmonding het doelwit was en in 837 zowel Walcheren als Dorestad van een inval te lijden hadden, werd de kustverdediging verder versterkt. Walcheren werd het voornaamste keizerlijke bolwerk.
Omdat de Friezen nogal eens heulden met de hun verwante indringers werden bovendien “strenge abten en graven” naar het gebied gezonden om ze in het gareel te houden.
Dat maakte allemaal overigens niet zóveel indruk dat daarmee een nieuwe inval kon worden voorkomen. Op het water waren de Vikingen doorgaans superieur, en de versterkingen langs de kust waren van geen betekenis voor de bescherming van het achterland: men voer er eenvoudig langs.
Het land werd volledig kaalgeplukt, wat uiteindelijk voor enkele jaren rust zorgde: er was immers niets meer te halen. Ook enkele politieke ontwikkelingen rond de Deense aanvoerder Harald, die zijn aandacht tijdelijk naar IJsland en Schotland moest verleggen, zorgden voor een adempauze.
Maar in 846 was de niet getekende vrede voorbij: met een machteloze keizer in de Nijmeegse Palts als toeschouwer-op-afstand werden Oostergo, Westergo en wederom het weer opgekrabbelde Dorestad geplunderd. In 847 voeren de Noormannen nog verder de Rijn op tot Meinerswijk bij Arnhem.
Door bijzondere ontwikkelingen in het jaar 850 kwam er een ommekeer: Lotharius gaf aan de Deense aanvoerder Rorik Dorestad, de Betuwe, alsmede een gebied dat ongeveer overeenkomt met Zuid- Holland en Zeeland ( de riviermondingen dus) in leen. Een strategisch gelegen cadeau, dat Rorik zéér gewaardeerd zal hebben. Voor Lotharius een praktische geste, die zijn gebieden verloste van de steeds weerkerende plunderingen.
Rorik’s macht, steunende op een marine van ca. 350 schepen, was zó groot, dat hij zich nagenoeg onafhankelijk kon gedragen. Zijn neef Godfried kreeg onder “zachte drang” zelfs Vlaanderen in bezit.
Rorik behield zijn Dorestadse leen tot 857. Onduidelijkheid over zijn positie leidde in 862 wederom tot een aanval en in 863 werd Dorestad- voor het laatst trouwens- geplunderd.
Utrecht werd herschapen in een Vikingfort, door de Noormannen werd ook het oude castellum extra versterkt.
Bisschop Adelbold ( 866- 899) moest noodgedwongen zijn gehele episcopaat elders doorbrengen. Aanvankelijk verbleef hij te (St. Odiliën) Berg. Maar ook daar was hij niet veilig: in 880 werd Nijmegen bezet en in 881 werd in Ascloa ( Asselt) door de Noormannen een vlootbasis ingericht, later ook in Elsloo bij Maastricht. Het kennelijk wél effectief versterkte Deventer werd zijn nieuwe toevluchtsoord.
Nagenoeg de gehele kust werd inmiddels door de indringers beheerst, Walcheren was hun voornaamste steunpunt. Een locatie die als voormalig keizerlijk bolwerk zeker ook symbolische waarde had.
Zo had men controle over alle riviermondingen. De nauw verwante- en vaak niet van harte bekeerde- Friezen zullen regelmatig een helpende hand hebben gereikt.
Pas in 885 kwam de eerste voorbode van een kentering met de moord op Godfried in Spijk, mogelijk in de grensversterking op de Houberg t.o. Elten, van de Betuwse gravenfamilie der Ansfrieden en Ricfrieden. Het kon de Vikingen niet tot een behoedzamer optreden dwingen: in 892 volgde een aanval op Zutphen, dat blijkens recente onderzoekingen in de as werd gelegd.
Eerst de nederlaag van de Noormannen tegen Arnulf van Karintië bij de Dijle in het jaar 899, de onderlinge twisten tussen Denen en Zweden én de pest maakten weer voor enige tijd een einde aan de strooptochten. Utrecht werd- enigszins overmoedig- weer bisschoppelijke residentie.
Want er bleef dreiging bestaan: Bisschop Radboud (900- 917) moest, hoewel deels van Friese afkomst, in 910 op zijn beurt de wijk nemen naar Deventer. Bisschop Balderik (917- 976) waagde het niettemin bij de aanvang van zijn episcopaat weer zijn intrek in Utrecht te nemen. Maar ook hij zal te lijden hebben gehad van de inval der Vikingen in 925. En mede hebben besloten tot de versterking van de muren die in 943 gereed kwam.
Uit de context van dit verhaal kan worden opgemaakt dat van een eerst eind 9e eeuw- in korte tijd- ontstane verdedigingslinie van (kust) burgen geen sprake lijkt te zijn geweest.
Deze versterkingen vinden hun oorsprong onder Karel de Grote rond het jaar 800, zijn uitgebreid door Lodewijk de Vrome en wellicht in sommige gevallen door de Vikingen zelf vervolmaakt.
Lang voor deze tijd waren de latere versterkingen reeds zichtbaar als vluchtbergen/ terpen. Toen het militaire gevaar steeds manifester werd hoefde er niet veel méér te gebeuren dan het aanleggen van een palissade en het graven van een gracht. Dat zal ongetwijfeld regelmatig op eigen initiatief van de bevolking zijn gebeurd. Op initiatieven van hogerhand zal lang niet altijd zijn gewacht.
Uit een onderzoeksrapport over Domburg nog deze - mogelijk veelzeggende- zin:
"De archeologen zullen meerdere bewoningsniveaus binnen de burg opgraven. De onderste (en oudste) niveaus liggen nog dieper en blijven in de bodem bewaard".
26 augustus 2004,
Henk Wilbrink.
Laatste aanvulling: 19-08-2011
Dag Henk,
Je geeft een mooie uitgebreide opsomming van de bezoekjes van de vikingen aan ons kustgebied. Overigens is van de vikinginvallen en de recente opgravingen in Zutphen momenteel een tentoonstelling te zien in het Centraal Museum: Vikingen.
Je stelt echter dat de verdedigingswerken tegen de vikingen al decennia voor de inval in Zutphen (in 882) ten tijde van Karel I "de Grote" (+814) is begonnen. Het betreft de zogenaamde (ring)walburgen, waarvan we er in het moderne nederlandse kustgebied minstens zes kennen: Kloetinge, Oostburg, Souburg, Middelburg, Burgh en Domburg.
Je redenering is in de eerste plaats niet logisch. Stel dat inderdaad de eerste burgen in Karel I's tijd zouden zijn aangelegd. Waarom zou men in Zutphen dan tachtig jaar later nogmaals zo'n ringburg aanleggen als in de afgelopen acht decennia deze burgen geen enkel effect hebben gehad?
Dat Arnulf in 899 een vikingleger versloeg had er vooral mee te maken dat dit een landleger was. De vikingen waren op het land niet zo bedreven als de bereden mannen van Arnulf. Het is interressant om te bedenken waarom dit vikingleger opeens te land vocht, het water was tenslotte hun domein. Kwam het misschien door het eind negende eeuwse fenomeen der burgen?
Je stelt dat terpen voorgangers zijn van walringburgen. Dat lijkt me onjuist. Het zijn beide zandlichamen, maar walringburgen zijn echt ringvormig en terpen in het algemeen niet. De huizen binnen de ring stonden op palen boven het maaiveld. Niet zoals het mij bij terpen voor ogen staat.
Ook archeologisch onderzoek (C-14 methode) wijst uit dat de burgen pas aan het eind van de negende eeuw zijn ontstaan. Domburg 881-887, Middelburg 884-892, Souburg vóór 900 en Borgh 912-963. De bekende Vikingburgen in hun thuisland (b.v. Trelleborg) zijn pas honderd jaar later ontstaan! Waarom zouden de vikingen de burgen kopiëren als ze geen succes waren?
Neen, alles lijkt er op te wijzen dat de Zutphense burg een van de eersten was, inderdaad samen met Deventer. Ook Deventer is bij dezelfde aanval in 882 in brand gestoken waarna er een wal is aangelegd; zie ook:
Deventer
Waarna Deventer inderdaad veilig genoeg werd als bisschopsstad te fungeren. Zutphen was mogelijk geen koningsgoed, zodat alleen Deventer als zetel in aanmerking kwam.
Wat het "eigen initiatief van de bevolking" betreft ben ik bang dat je te veel met een moderne bril naar het verleden kijkt. Van Oostburg is bekend dat graaf Boudewijn II (+918) de opdrachtgever is geweest. Ik denk dat eigen initiatief in die tijd snel de kop zou worden ingedrukt, denk b.v. aan de Stedingers, maar het is wel een mooi sociaal-romantisch beeld dat je schetst.
groet, Alfred
PS
De burgen-info is aan Janssen e.a., 1000 Jaar kastelen in Nederland, 1996 onttrokken.
Hallo Alfred,
De stelling over het voorkomen van versterkingen in de tijd van Karel de Grote is niet uit de lucht gegrepen: er bestaat een document dat gewag maakt van een inspectiereis van Karel in het jaar 800. "Onze" rivierdelta met zijn kwetsbare en rijke achterland (Wijk bij Duurstede) zal zeker niet zijn overgeslagen. Hoewel vondsten uit die tijd (nog) niet zijn gedaan is het niet logisch te veronderstellen dat de "Nederlandse" kustlijn zou zijn overgeslagen.
Dat gezien de noodzakelijke spoed in eerste instantie gebruik is gemaakt van reeds aanwezige terpen lijkt voor te hand te liggen. Er werden bijvoorbeeld óók oude Romeinse wachttorens bij de verdedigingslinie betrokken.
Rond het jaar 850 kwam de rivierdelta volledig in handen van de Vikingen. Dat juist zij het waren die de bestaande forten naar eigen inzicht hebben uitgebreid en gemoderniseerd volgens het in Souburg gevonden model én conform de latere Scandinavische versterkingen als Trelleborg en Fyrkat valt ook terug te voeren op de kennis hieromtrent die men sedert de 5e eeuw al in eigen huis had, als op moderniseringen daarvan, geleerd op reizen via Rusland naar Byzantium. Een Karolingische traditie op dit gebied bestond niet. Vondsten uit de periode 800- 850 zijn er vóóral niet omdat grondig onderzoek van de onderlaag nauwelijks mogelijk is geweest.
Kustforten volgens het Vikingmodel moesten overigens vooral aan de eis van huisvesting/ winterkamp voldoen. Vandaar ook de gevonden plattegronden van uitgestrekte woongebouwen. In die zin zullen ze zeker aan de eisen hebben voldaan. Van aanvallen op deze versterkingen zijn geen berichten overgeleverd. Ze lijken gezien het maritieme overwicht van de bewoners ook niet waarschijnlijk. Een ver van open water gelegen versterking als Zutphen zal- in min of meer dezelfde vorm- daarom nog niet achterhaald zijn geweest, zéker niet als vluchtburg. Maar Zutphen lijkt een importmodel van de ingenieuze Viking- constructies, geen "Hamalands" ontwerp.
Dat Karels's oudste verdedigingslinie aanvankelijk succesvol leek lag hoogstwaarschijnlijk vooral aan een tijdelijk verminderde inzet van Vikingstrijdkrachten in deze streken: men had vanwege politieke ontwikkelingen elders even "de handen vol".
Reeds vroeg waren de Noormannen ook op het land bedreven strijders: paarden werden per Drakkar aangevoerd (zie ook het Tapijt van Bayeux)
Vanuit winterkampen en vlootstations werden aanvallen diep in het binnenland gedaan. Het bestaan van een soort "Maginotlinie" tussen de vlootbasis in Asselt aan de Maas en Keulen (diverse nog bestaande heuvelforten en landweren, doorgaans op Duits gebied) kan een poging zijn geweest deze raids te land een halt toe te roepen.
Lit. o.m. : "Zo leefden de Vikingen ten tijde van de invasies tussen 800 en 1100" (Johannes Bronsted), "Romeinen, Friezen en Franken in het hart van Nederland" ( van Es/ Hessing), "Archeologisch reisboek voor Nederland" (R.H.J. Klok), "The Viking Achievement" (Foote/ Wilson), "The Vikings" ( Michael Kirkby), "The world of the Vikings" ( O. Madsen), "Verleden land" (J.H.F. Bloemers), Internet div.
Henk Wilbrink, 15 december 2004
Er is een nieuwe publicatie verschenen over de ringburgen in Zeeland. Ook hier ordt gewag gemaakt van een bouw aan het eind van de negende eeuw, wederom ver na de tijd van Karel 'de G.' Zie Halos
Ik kopieer: "HEERINGEN, ROBERT M. VAN, PETER A. HENDERIKX & ALEXANDRA MARS (ed.). Vroeg-Middeleeuwse ringwalburgen in Zeeland. Goes/Amersfoort, 1995. With 156 text-figures, 26 tables & 1 large folded plan inserted in rear pocket. Hardbound. 260 pp. (With summary of 11 pages in English).
Zeeland telt onder haar archeologische monumenten een vijftal zeldzame vroeg-Middeleeuwse ringwalburgen. Deze verdedigingswerken boden tegen het einde van de 9e eeuw bescherming tegen de invallen van de Noormannen. Dit boek geeft de laatste stand van zaken van het archeologisch en historisch onderzoek over deze ringwalburgen. Er wordt aandacht besteed aan de onstaansgeschiedenis van de burgen, structuur en datering, 10-de eeuwse bewoning binnen de burgen, gebruiksvoorwerpen van de bewoners, hun middelen van bestaan en mogelijke handelscontacten. "
Mogelijk bestel ik het nog voor €12,50,
groet, Alfred
Heren,
Ik wil me even mengen in jullie bijzonder interessante discussie. Er is in Drenthe een schrijver/onderzoeker die zich helemaal verdiept heeft in het fenomeen 'Vikingen' en daarover een geheel eigen maar vooral bijzondere mening/lezing over heeft ontwikkeld.
De persoon in kwestie: de heer Raymond ten Berge, beweert dat er vooral weinig te vinden is over de Vikingen in de Nederlanden omdat deze logischerwijs stammen uit dezelfde bevolking. Bovendien heeft hij over Vikingen al een en ander gepubliceerd. Ik ben zelfs van mening dat Raymond hier 'een bijzonder punt' gescoord heeft!
Indien jullie hierover met hem in discussie/correspondentie willen verneem ik dat graag en zal jullie voorzien van zijn naw-gegevens.
Vriendelijk groetend en vooral de wens uitsprekend dat deze discussie nog even doorloopt op deze site,
Gerrit
G.A.H. (Gerrit) baron van Coeverden
Ik mis in de discussie een m.i. essentieel punt: langs de Ijssel vinden we o.a.Doesburg, Zutphen en Deventer. Deze plaatsen liggen op de plek waar zijrivieren in de Ijssel uitmonden. Op dergelijke plekken werden veelal rivierduinen (ook wel donken genaamd) gevormd. Ideale plekken voor vestiging van een versterking, b.v.b. om tol te heffen. Versterken was mogelijk door omwalling annex grachten van een bewoonde kern.
Ook bij andere rivieren kwam deze situatie voor, denk b.v.b. maar aan Raamsdonkveer.
Dit lijkt mij af te wijken van de situatie m.b.t. tot de walburchten (of mottes)
die moesten letterlijk opgeworpen worden, terwijl donken a.h.w. spontaan ontstonden.
Naar aanleiding van Stormvogel's bericht op deze site, die zelfs zo vriendelijk is ten aanzien van enkele van de stellingen te spreken van "losse web- flodders" voel ik mij genoodzaakt tot enige bronvermeldingen/ citaten:
- Uit het werk "De Utrechtse Bisschop in de middeleeuwen" van C.A. Rutgers het volgende:
....."Terstond nam de keizer doortastende beveiligingsmaatregelen: aan de riviermonden werden vlootstations opgericht tot afweer en verkenning. De persoonlijke inspectiereis van het jaar 800 had tot doel de uitvoering dezer bevelen te controleren; ongetwijfeld bezocht Karel toen ook de Noordzeekusten: het is NIET aan te nemen dat hij wel de toegang tot Quentowic zou hebben laten beveiligen maar niet die tot Dorestad".
- Uit hetzelfde boek: "Oostergoo en Westergoo worden geplunderd en Dorestad in brand gestoken. De Keizer vertoeft dan machteloos in zijn paleis te Nijmegen".
- Wederom uit hetzelfde boek: ....."Nadat Rorik in 850 een groot deel van het bisdom in zijn macht kreeg.....ging hij in 855 terug naar Denemarken maar keerde in hetzelfde jaar terug....Maar er zullen veel Noormannen in het land gebleven zijn.....In Trecht, verwoest en uitgemoord, hadden zich na de ondergang van Dorestad een aantal Noormannen neergezet, voorbereiders voor nieuwe expedities. Hun aanwezigheid heeft onwillekeurig tot enig herstel van burcht en muren geleid".....
- Uit "De geschiedenis van Gelderland tot 1492": "Slechts een enkele maal verscheen Lodewijk de Vrome in de Palts te Nijmegen om de verdediging tegen de Noorse rovers te organiseren, maar dit geschiedde toen en ook later met weinig succes".
- Op persoonlijke titel zou ik hieraan willen toevoegen dat het niet anders dan logisch en onbetwijfelbaar is dat Karel (o.a.) Dorestad trachtte te beschermen: het was in Noordwest- Europa de belangrijkste handelsnederzetting. (Tussen ca. 780 en 834).
- Uit het boek van Dr. J. Bronsted: "Zo leefden de Vikingen ten tijde van de invasies tussen 800 en 1100" het volgende:
- "Gewaarschuwd door de strooptochten van zee uit die in de negentiger jaren van de 8e eeuw plaatsvonden, versterkte Karel zijn noordelijke kusten". (Dus voor 814!).
- "Als een voorbeeld van door de overheid georganiseerde vlootoperaties met politiek oogmerk noemt de Zweedse geleerde Frits Askeberg de militaire ondernemingen van de Deense koning Godfred in het begin van de 9e eeuw....deels tegen Friesland, d.w.z. direct gericht tegen Karel de Grote".
- "De KUSTVERDEDIGING werd doorbroken en de Denen trokken onverwijld naar de hoofdstad der Friezen, het handelscentrum Dorestad".
Het getheoretiseer over de ouderdom van andere vestingwerken die in het bezit waren van de Hamalanders is in dit kader niet interessant: Of het nou om de wal op de Grebbeberg, de Duno, Mergelpe of andere constructies gaat doet niet terzake: als er in vroegere tijden vanwege de gunstige (hoogte)ligging al eerder versterkingen waren aangelegd zullen deze in de Vikingperiode zonder twijfel zijn "gemoderniseerd". Nieuwe aanleg zal (deels) onnodig zijn geweest, evenmin als dat het geval was aan de kust. De verdedigers (in doods- en tijdnood) zullen niet om werk verlegen zijn geweest.
Wie de theoretische beschouwingen leest over de benodigde manschappen en manuren bij de aanleg van de motte op het Montferland , zal beseffen dat het volledig nieuw aanleggen van versterkingen, zonder daarbij gebruik te maken van oude constructies, simpelweg in korte tijd niet mogelijk en bovendien onlogisch was.
Bijzonder is nog de (terechte) slotzin van "Stormvogel": ....dat late datering vooral is gekoppeld aan de bebouwing binnen de ringwal en dat daarmee over de wal zelf niets is gezegd.
Klopt: je hoeft niet voor elke veronderstelling pijlpunten en roestige zwaarden als "bewijs" te hebben. Soms volstaat logisch nadenken.
NB: Ik beschik over meerdere bronnen die het bovenstaande onderschrijven, vooralsnog leken mij deze het meest interessant.
(aangevuld) 28 december 2005,
Henk Wilbrink.
Een recente publicatie op het internet (zie onder Google: "Welkom bij de Vikingmarkt in het Historisch Openlucht Museum Eindhoven") lijkt de door mij onderbouwde theorie van het reeds in de EERSTE helft van de negende eeuw ontstaan van vluchtburgen in de kuststreek te onderschrijven.
Cit: " De opvolger van Karel de Grote, Lodewijk de Vrome, liet in een poging de ellende van de Friezen te verminderen, vluchtburchten bouwen langs de Nederlandse kust".
Wageningen, 14 augustus 2007,
Henk.
Een late reactie op de enigszins laatdunkende bijdrage van "Stormvogel" aan deze discussie in de vorm van een (ingekort) citaat uit Het Utrechts Archief:
.............
De Utrechtse bisschop vlucht voor de Vikingen.
De stad Utrecht is de zetel van de bisschoppen in de Lage Landen. In 857 overvallen de Vikingen de bisschopsstad. Ze verwoesten de poorten en de muren en vermoorden de burgers en de geestelijken aan het hof van de bisschop.
Bisschop Hunger kan ternauwernood ontkomen aan de slachtpartij. Hij vlucht naar koning Lothar, de heerser over het Frankische middenrijk waar de Lage Landen in die tijd bijhoren. De Vikingen herstellen de stadsmuren van Utrecht en gebruiken het stadje als uitvalsburcht voor hun rooftochten in de omgeving. Bisschop Hunger kan niet terug. Koning Lothar geeft hem een klooster (St. Odiliënberg) in de buurt van Roermond.
De opvolgers van Hunger vestigen hun bisschopszetel in Deventer. Daardoor groeit Deventer uit tot een welvarende handelsstad. Pas in de tiende eeuw is Utrecht weer veilig voor de bisschoppen.
Literatuur
W.A. van Es en W.A.M. Hessing ed.), Romeinen, Friezen en Franken in het hart van Nederland: van Trajectum tot Dorestad 50 v.C. - 900 n.C. (Utrecht 1994)
H.P.H. Jansen, Geschiedenis van de middeleeuwen. (Utrecht 1978).
R.R. Post, Kerkgeschiedenis van Nederland in de middeleeuwen. (Utrecht 1957).
J.W.C. van Campen, De bisschoppen Hunger, Odilbald en Radbold. In: Jaarboek Oud-Utrecht, 1960, pagina 25-46.
Wageningen, 15 augustus 2007,
Henk Wilbrink
Beste ringwallers, Henk in het bijzonder,
Enige kritische zin bij het citeren uit boeken, kranten en websites (ook van archiefdiensten) is wel aan te bevelen. In elk geval zijn dat wat mij betreft geen 'bronnen': daaronder versta ik (vrijwel) eigentijdse berichten. In het gegeven tijdvak komt dat overwegend neer op kronieken -- in het latijn.
Tot welke misvattingen het kan leiden wanneer men onvoorwaardelijk gelooft wat iemand anders ooit heeft opgeschreven, maak ik duidelijk aan de hand van Henks citaat van de website van het Utrechts Archief. Want wat verstaat men daar nu onder 'de Lage Landen' waar Utrecht de bisschopszetel was? Het begrip 'Lage Landen' komt immers pas veel later in onze geschiedschrijving als 'gevestigde term' te pas en wil dan nogal eens streken in huidig Nederland én België bedoelen! Men deed in Utrecht dus beter om het Utrechtse diocees in zijn oude grenzen te omschrijven of te tekenen.
Dat diocees omvatte in huidig Zeeuws Vlaanderen de 'Vier Ambachten', ten noorden daarvan tot aan de Maasmond de 'Zeeuwse eilanden' die er toen beslist anders uitzagen. Het diocees liep van de Maasmond een eind met de Maas landinwaarts, om ter hoogte van Tiel op de Waal over te springen en vandaar de Rijn te volgen tot net iets stroomopwaarts Emmerik. Daar verliet de dioceesgrens de Rijn om de Liemers met Doetinchem te omvatten, kwam daarna tot ongeveer 10 km westwaarts naar de IJssel om vervolgens van ongeveer Steenderen weer oostwaarts uit te buigen richting Westervlier. Vandaar omsloot het diocees dan Twente en de Nedergraafschap Bentheim en volgde vandaar de oostgrens van Drenthe naar het noorden. Het oerkerspel Groningen -- later stad en Gorecht -- hoorden toen nog bij Drenthe en dus bij het diocees, maar zuidoost-Groningen (veenkoloniën) en noord-Groningen niet, die ressorteerden onder Münster en voor een klein stukje zelfs Osnabrück. Bewesten de Lauwers was Achtkarspelen een Münsterse voorpost maar benoorden dat gebied volgde de dioceesgrens de Lauwers tot aan de zee. De kustlijn vandaar tot aan de Vier Ambachten sluiten de grenslijn van het oude diocees Utrecht.
Het Utrechts Archief wil nu doen geloven dat het gehele diocees tot het Middenrijk (843-870) behoorde. Nou dat is mooi niet het geval, zoals Kai van Vliet (nota bene werkzaam bij het UA ...) in zijn dissertatie uiteenzette. De grens van het Middenrijk heeft naar alle waarschijnlijkheid door het Vlie en de Almere (later Zuiderzee) gelopen. Van Vliet tekent dan vanaf de Almere een lijn die ongeveer de Eem volgt en in het verlengde daarvan op de Rijn stuit, maar de beschikbare parafrase van het verdrag van Verdun (843) noemt de Rijn als de grens tussen Oost- en Middenrijk, met als enige uitzondering 'linksrheinisch Franken' met Spiers, Worms en Mainz. Omdat geen andere uitzondering wordt genoemd, zie ik geen reden om de Rijn niet tot aan Utrecht te volgen en vandaar via de Vecht in de Almere uit te komen.
Het gevolg van die verdeling van 843 was dat het diocees Utrecht schrijlings op de rijksgrens van Oost en Midden zat. Die anomalie is bij het verdrag van Meerssen grotendeels 870 beëindigd, toen Lotharingen (het noordelijk deel van het Middenrijk) met de Maas als hoofdscheidslinie werd verdeeld tussen Oost en West: alleen 'Zeeland' kwam toen bij het Westrijk. Bij de tractaten van Verdun 879 en Ribemont 880 pikte het Oostrijk heel Lotaringen in en kwam aan de ongemakkelijke situatie van het bisdom Utrecht definitief een eind.
Rorik werd in 850 door Lotharius I van het Middenrijk in de arm genomen om andere Vikingen buiten de deur te houden. Het kan dan niet anders of Roriks ambtsgebied heeft zich beperkt tot ten hoogste het Middenrijkse deel van het bisdom Utrecht -- daarbuiten had Lotharius immers niks in te brengen! Rorik heeft zich in 855 zonder succes gemengd in opvolgingskwesties in Denemarken maar was datzelfde jaar al weer terug. In 857 probeerde hij het nog eens maar slaagde evenmin. Zijn vertrek in 857 katalyseerde een inval van 'andere' Noormannen die bisschop Hunger noopten om de wijk te nemen, eerst inderdaad naar St.Odiliënberg -- in het Westrijk. Dat werd een blijvende Utrechtse exclave in het Luikse diocees. Rorik is uiterlijk in 862 weer terug op zijn post. Het laatste bericht over hem is van mei 873, wanneer hij is verscheiden weten we niet. In 882 werd zijn verwant Godfried 'de Deen' in Roriks ambtsgebied geïnstalleerd bij het 'pact van Asselt' met Karel 'de Dikke'. Godfried had bij Asselt in 881 zijn winterkamp opgeslagen -- niet bij Elsloo, dat is een verouderde oplossing voor het toponiem waarmee Asselt wordt aangeduid. Asselt ligt wel zo dicht bij St. Odilienberg dat zeer aannemelijk is dat de toenmalige bisschop opnieuw de pij heeft opgetrokken en de benen genomen. Deze keer naar Deventer -- in het Oostrijk.
Vervolgens heeft Godfried 'de Deen' in 885 zijn hand overspeeld jegens Karel 'de Dikke' die Hendrik van Babenberg erop uitstuurde om aan het 'Fries Normandië' eens en voorgoed een eind te maken. Godfried overleefde dat niet zoals we weten. De bronnen laten er geen misverstand over bestaan dat het tot dat 'Fries Normandië' behorende gebied toen degelijk gezuiverd is van de Noormannen. Waarschijnlijk heeft de vader van bisschop Balderik (918-976), Ricfried/Dodo, daarbij ook de handen uit de mouwen gestoken -- dat valt te ontlenen aan Dodo's grafschrift (OSU 115: <i> paganos stravit </i>).
De ringwalburchten langs de kust zijn hoogstwaarschijnlijk nadien aangelegd om een terugkeer van de Vikingen te beletten. Die burchten liggen niet toevallig allemaal bij zee-armen en uitmondende rivieren. Zij zijn vermoedelijk gebouwd naar het voorbeeld van overeenkomstige ringwalversterkingen die iets eerder aan de Vlaamse kust waren verschenen: Bourbourg, St. Winoksbergen, Veurne en Oostburg. Die staan chronistisch bekend als 'pas aangelegde versterkingen' (<i>castella ibi recens facta</i>) die in 891 met succes aanvallen van de Noormannen weerstaan. Dat 'pas aangelegd' en de volgtijdelijkheid die de archeologen waarnemen in de Vlaamse ringwalburchten en die verder noordelijk, lijkt mij een ferme aanwijzing dat die ringwalburchten 'in ons land' vanaf 885 zijn aangelegd om de Vikingen te houden waar ze waren: buiten. We weten dat de kompaan van Godfried 'de Deen', Siegfried, in 887 de belegering van Parijs staakte en aftrok naar een Friese kust, waar hij prompt werd vermoord. Goed denkbaar is dat hij geprobeerd heeft een voet in de deur te krijgen in Godfrieds voormalige ambtsgebied, maar daar was de kustverdediging intussen krachtig ter hand genomen.
Het lijkt me wel verstandig om niet pardoes alle ringwalburchten op één hoop te gooien. Ik ben erg benieuwd naar het archeologisch onderzoek van de Heimenberg dat recentelijk zou hebben plaatsgevonden want dat zou de eerste keer zijn sinds 1839. Maar een stukje in de krant doet me niet veel, ik heb graag een gedegen rapport en dat ken ik (nog) niet. Of dat er is ga ik uitzoeken, maar we zitten nog steeds wel te wachten op publicatie van het opgravingsrapport over de Duno, hoewel de opgravingen daar al ettelijke decennia geleden zijn gepleegd ...
In antwoord op stormvogel: de aanmerking over 'losse webflodders' was zélf een losse flodder, want dat Lotharius in Nijmegen machteloos zat te kijken hoe de Vikingen in 846 tekeer gingen in zijn ambtsgebied, valt woordelijk te lezen in de <i>Annales Xantenses</i> (MGH SSRG separatim XII p. 15). Dat lijkt me redelijk geloofwaardig eigenlijk ...
groetenz
H
Een archeologische opgraving in de vroege middeleeuwse ringwalburg van Domburg, gem. Veere (Z.) door Adrie Ufkes. (2011)
Domburg
Voor het moment van ontstaan van de ringwalburgen op Walcheren zijn de jaren ’80 van de 9e eeuw aannemelijk gemaakt (Henderikx 1995). Echter, uit het aangetroffen aardewerk in de opgraving moet worden geconstateerd dat in deze periode ook de bewoning van de burg van Domburg begint. In het laatste kwart van de 9e eeuw verandert kennelijk het karakter van de burg van vluchtburg naar doorlopend bewoonde nederzetting. Onder de laag met nederzettingssporen is een dik pakket aangetroffen met ophogingslagen en stuifzand voordat het oorspronkelijke loopvlak van de ringwalburg wordt bereikt. Dit pakket lijkt niet in korte tijd te zijn ontstaan, zodat men kan twijfelen aan de tot nu toe aangenomen stichtingsperiode van de ringwalburg. Die moet een aantal jaren vóór het stichten van de nederzetting worden geplaatst om het ontstaan van ruim anderhalve meter ophoging met resten van houten structuren te verklaren.
De burg van Domburg, met een doorsnede van 241 m, is bovendien de grootste van de ringwalburgen in Zeeland. Men mag aannemen dat deze omvang te maken heeft met de op te vangen doelgroep, de bewoners van een belangrijke handelsplaats. In de loop van de 9e eeuw neemt het belang van de handelsnederzetting Walacriadermate af, dat zo’n grote vluchtburg niet meer nodig hoeft te zijn. In de periode daaraan voorafgaand kan men veronderstellen dat het belang van zo’n belangrijk handelscentrum een grote ringwalburg noodzakelijk maakte. Aangezien de ringwalburgen tegen aanvallen van de Vikingen zijn opgericht, heeft het zin de geschiedenis
van deze raids te volgen. De eerste invallen op de Zeeuwse kust werden in 810, ten tijde van de regering van Karel de Grote, uitgevoerd door de Deense koning Godfried. Na de brandschatting van alle eilanden voor de Friese kust, dus vermoedelijk ook de Zeeuwse, wordt de kustverdediging ter hand genomen. Er wordt een oorlogsvloot gebouwd en men richt wachtposten en wachtschepen in langs de riviermonden. Deze kustverdediging blijft lang gehandhaafd. Echter, de strijd tussen keizer Lodewijk de Vrome en zijn zonen vanaf ongeveer 830, brengt onrust in het rijk en ondermijnt het gezag. Zelfstandige groepen Vikingen zien hun kans schoon en plunderen de Friese gebieden inclusief Dorestad. In 837 is Walcheren het terrein van plundering en vrouwenroof. Over deze aanval weten we wat meer omdat ze beschreven is in verschillende annalen. Het blijkt dat keizer Lodewijk de Vrome, na de aanval op Dorestad in 835, de kustverdediging opnieuw organiseert door het bouwen van versterkte garnizoensplaatsen, seditiones.
Echter bij de aanval in 837 op Walcheren landen de Denen weliswaar bij een seditio, maar de verdedigers zijn niet goed voorbereid omdat de
garnizoensplaats nog niet voltooid is. In de volgende veldslag sneuvelen graaf Eggihard van Walcheren, een aan de Frankische kant vechtende, Christelijke Deense prins genaamd Hemmingen en verder een aantal rijksgroten, optimates van de keizer. In 838 worden dan vervolgens nieuwe maatregelen voor de kustverdediging genomen (Henderikx 1995). Gezien de ophogingslagen onder de nederzetting in Domburg is het aannemelijk dat de ringwalburg een van de seditiones is van Lodewijk de Vrome.
Uit de aanwezigheid bij de verdediging van graaf Eggihard en een aantal rijksgroten blijkt dat het een belangrijke garnizoensplaats moet zijn
geweest. Bovendien zal een zo belangrijke handelsnederzetting om een verdediging van enige omvang hebben gevraagd. De grootste ringwalburg in Zeeland is zo’n plaats. Een ontstaan in de jaren 835 tot 838 is daarom aannemelijk.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Deze conclusie sluit aan bij mijn veronderstelling in het openingsartikel van 26 augustus 2004.
Henk Wilbrink.
Uit het Noordhollands Dagblad:
https://www.noordhollandsdagblad.nl/den-helder-eo/op-zoek-naar-de-ringwal&ct=ga&cd=CAEYAioTMTIzMjc4MDI5NTA0MDMwMzAzNDIZMjYyMTgxODhhNjQxNTU3ZDpubDpubDpOTA&usg=AFQjCNFV-TW7Wh96FjVLCcOP2s3y0pY94 w"> https://www.google.com/url?rct=j&sa=t&url=https://www.noordhollandsdagblad.nl/den-helder-eo/op-zoek-naar-de-ringwal&ct=ga&cd=CAEYAioTMTIzMjc4MDI5NTA0MDMwMzAzNDIZMjYyMTgxODhhNjQxNTU3ZDpubDpubDpOTA&usg=AFQjCNFV-TW7Wh96FjVLCcOP2s3y0pY94w
